ΤΟ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ-ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΔΥΤΙΚΗΣ κ' ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

ΤΟ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ-ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΔΥΤΙΚΗΣ κ' ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ 

   Αν θελήσουμε να αναδείξουμε τα χαρακτηριστικά του μεταπολεμικού κοινωνικού κράτους και ειδικότερα αν επιχειρήσουμε να συγκρίνουμε το μεταπολεμικό μοντέλο ανάπτυξης με τα αντίστοιχα των ευρωπαϊκών κρατών της εποχής του μεσοπολέμου, οφείλουμε να λάβουμε υπ’ όψη τα κοσμοϊστορικά γεγονότα που έλαβαν χώρα στο πρώτο μισό του 20^ου αιώνα, και χάρη στα οποία ο ιστορικός E. Hobsbawm ονόμασε τη συγκεκριμένη περίοδο «εποχή της καταστροφής». Πιο συγκεκριμένα οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι που σημάδεψαν ανεξίτηλα τον προηγούμενο αιώνα, δεν ήταν απλά συγκρούσεις με δίχως προηγούμενο σε ένταση, έκταση και καταστροφικότητα, αλλά επέφεραν ανακατατάξεις τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλάζοντας οριστικά και αμετάκλητα το πρόσωπο του κόσμου και τη θέση της Ευρώπης μέσα σ’ αυτόν.

Ήδη με το πέρας του πρώτου παγκόσμιου, γνωστού και ως Μεγάλου Πολέμου, ο πολιτικός χάρτης της Ευρώπης θα έχει μετασχηματιστεί ριζικά, χάρη στην κατάρρευση τεσσάρων αυτοκρατοριών και τον σχηματισμό μικρότερων εθνικών κρατών. Οι συνέπειες δε θα περιοριστούν όμως μονάχα στο προηγούμενο γεγονός. Οι τεράστιες απώλειες σε ανθρώπινες ζωές και ειδικότερα η λειψανδρία, η αμφισβήτηση του φιλελευθερισμού και η λαϊκή απήχηση νέων ιδεολογιών όπως ο φασισμός και ο κομμουνισμός, οι αλυσιδωτές επαναστάσεις «από τα κάτω» και η απάντηση της αντίδρασης με την επιβολή ολοκληρωτικών καθεστώτων σε αρκετά ευρωπαϊκά κράτη, θα αποτελέσουν ορισμένες από τις πιο χαρακτηριστικές που εξελίξεις που διαδραματίστηκαν στο ευρωπαϊκό έδαφος. Ωστόσο, η σημαντικότερη ίσως επίπτωση για τη θέση της Ευρώπης σε παγκόσμιο επίπεδο, υπήρξε το γεγονός πως ο Μεγάλος Πόλεμος σηματοδότησε και το τέλος της οικονομικής της πρωτοκαθεδρίας, καθώς στη διάρκεια του μεσοπολέμου θα εξαρτηθεί σταδιακά όλο και περισσότερο από τα αμερικάνικα κεφάλαια¹.

Αν λοιπόν το τέλος του Μεγάλου Πολέμου θα σηματοδοτήσει την οικονομική εξάρτηση της Ευρώπης, αντίστοιχα το τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πόλεμου, εκτός από τις ακόμα μεγαλύτερες σε αριθμό ανθρώπινες απώλειες και την τεράστια καταστροφή των ευρωπαϊκών υποδομών, θα σημάνει και την πολιτική εξάρτηση των ευρωπαϊκών κρατών από τις δύο υπερδυνάμεις που αναδείχτηκαν μεταπολεμικά². Στο εξής και για τέσσερις και πλέον δεκαετίες, Η.Π.Α. και Σοβιετική Ένωση θα εμπλακούν σε ένα πολυεπίπεδο ανταγωνισμό, καθώς στο προφίλ της καθεμιάς αντανακλώνταν το πρότυπο μιας διαφορετικής πολιτικής πρότασης κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης, του καπιταλιστικού στην πρώτη και του υπαρκτού σοσιαλισμού στη δεύτερη. Το γεγονός θα επιφέρει ένα κλίμα διπολισμού, του οποίου η προβολή σε ευρωπαϊκό επίπεδο θα εκφραστεί με την διαίρεση και την πρόσδεση των ευρωπαϊκών κρατών στο άρμα της μιας εκ των δύο υπερδυνάμεων. Ευνόητα, οι επιπτώσεις των δύο παγκόσμιων πολέμων θα επηρέαζαν άμεσα τις όποιες πολιτικές υιοθετήθηκαν μεταπολεμικά σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο από τα ευρωπαϊκά κράτη.

Η υπαγωγή της πολιτικής διαίρεσης που μόλις περιγράψαμε σε γεωγραφικό επίπεδο, σήμαινε τη διχοτόμηση της Ευρώπης σε ανατολική και δυτική, με την πρώτη να εντάσσεται στη σφαίρα επιρροής της Ε.Σ.Σ.Δ. και τη δεύτερη σε εκείνη των Η.Π.Α. Κοινό στοιχείο και των δύο συνασπισμών για την άμεση μεταπολεμική περίοδο 1944-1947, υπήρξε η υιοθέτηση της αντίληψης πως η όποια οικονομική ανάπτυξη όφειλε να εδράζεται σε κεντρικό σχεδιασμό, με τη λειτουργία των βασικών κλάδων της οικονομίας όπως η βαριά βιομηχανία και ο τραπεζικός τομέας να περνούν στο πεδίο ευθύνης του κράτους³. Βέβαια, πίσω από τη συγκεκριμένη κοινή συνισταμένη υπέβοσκαν ουσιαστικές διαφορές όσον αφορά την πορεία προς την οικονομική ανάπτυξη και την οικοδόμηση του κοινωνικού κράτους, τις οποίες θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε στη συνέχεια.

Για την ανατολική Ευρώπη με επίκεντρο την Ε.Σ.Σ.Δ., αλλά και τις χώρες που συστρατεύτηκαν μαζί της - πραγματοποιώντας ένα βαθύ κοινωνικό μετασχηματισμό στα πρότυπα της πατρίδας της Οκτωβριανής Επανάστασης⁴- μπορούμε συνοπτικά να επισημάνουμε τους εξής στόχους: την οικονομική επανάκαμψη με κεντρικό άξονα την βαριά βιομηχανία για την Ε.Σ.Σ.Δ.,⁵ και την ταχεία εκβιομηχάνιση για τις υπόλοιπες ανατολικές χώρες με βάση το μοντέλο της αντίστοιχης σοβιετικής τής δεκαετίας του 30’⁶. Ο τρόπος επίτευξης του προηγούμενου στόχου βασίστηκε στην υιοθέτηση, κατά το διάστημα 1948-1951, πενταετών ή εξαετών πλάνων στη διάρκεια των οποίων όφειλε να συντελεστεί προκαθορισμένη βιομηχανική ανάπτυξη και μαζικοποίηση της παραγωγής. Ωστόσο, η ικανοποίηση των απαιτήσεων που έθεταν τα πλάνα προϋπόθετε και απαιτούσε τη συμπίεση των εργατικών ημερομίσθιων⁷, ώστε να δημιουργηθεί πλεόνασμα που θα επανεπενδύονταν στη βιομηχανική ανάπτυξη⁸.

ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΔΙΑΙΡΕΣΗ: κρατών μελών του ΝΑΤΟ και του Συμφώνου της Βαρσοβίας, καθώς και ανεξάρτων ή χωρών ενταγμένων σε άλλους συνασπισμούς το 1973

  Επιχειρώντας μια σύντομη αποτίμηση του παραπάνω μοντέλου, αξίζει να εστιάσουμε στους αλματώδεις ρυθμούς ανάπτυξης τόσο του εργατικού δυναμικού όσο και της παραγωγής που επιτεύχθηκαν στη διάρκεια των δεκαετιών του 50’ και του 60’, οι οποίοι ήταν ισάξιοι ή και υπέρτεροι εκείνων της δύσης. Το επίτευγμα φαντάζει ακόμα πιο εντυπωσιακό αν συνυπολογίσουμε την απόρριψη της αμερικάνικης οικονομικής βοήθειας του σχεδίου Marshall από τις ανατολικοευρωπαϊκές χώρες. Στον αντίποδα, πρέπει να επισημάνουμε πως ταυτόχρονα, το συγκεκριμένο μοντέλο κυοφορούσε τα τεράστια προβλήματα που θα εμφανίζονταν μελλοντικά. Σταχολογώντας κάποιες από τις αιτίες, μπορούμε να αναφέρουμε ότι η επένδυση στη βιομηχανία έντασης εργασίας στάθηκε ανάχωμα για την εξέλιξη της υψηλής τεχνολογίας και συνάμα οδήγησε στην υπερβολική διόγκωση ξεπερασμένων βιομηχανικών κλάδων, κάτι που μελλοντικά θα είχε αρνητικές επιπτώσεις για εκατοντάδες χιλιάδες εργαζόμενους⁹. Επίσης, η ανάπτυξη δεν είχε την ανάλογη αντανάκλαση στα εισοδήματα των εργαζομένων, γεγονός που σε συνδυασμό με τον αυταρχισμό των ανατολικοευρωπαϊκών καθεστώτων γέννησε έντονη δυσαρέσκεια στις γραμμές της εργατικής τάξης. Η αγανάκτηση για την πολιτική των ανατολικοευρωπαϊκών καθεστώτων αλλά και η εντεινόμενη δυσφορία απέναντι στην σοβιετική κηδεμονία, σε αρκετές περιπτώσεις εκφράστηκε ακόμα και με τη μορφή ανοιχτής εξέγερσης¹⁰. Επιπλέον, η υποβάθμιση του αγροτικού τομέα προς χάρη της εκβιομηχάνισης αποτέλεσε τη βασική αιτία αντίδρασης των αγροτικών μαζών, φαινόμενο που στις περισσότερες περιπτώσεις αντιμετωπίστηκε με άγρια καταστολή¹¹. Τέλος, η ανεπάρκεια καταναλωτικών αγαθών και η μη ικανοποιητική άνοδος του βιοτικού επιπέδου – παρά τα βήματα βελτίωσης που είχαν αναμφίβολα προκύψει – συγκρινόμενη με την αντίστοιχη των δυτικοευρωπαϊκών κρατών, υπόσκαψε την κοινωνική συνοχή και επέφερε βαθύ ρήγμα στη σχέση των μαζών με τα καθεστώτα, μέχρι του σημείου άρσης της εμπιστοσύνης των μαζών προς τα τελευταία¹². Από την άλλη, η αδυναμία επίτευξης μεταρρυθμίσεων και διορθωτικών αλλαγών από τη μεριά των κυβερνήσεων θα οδηγούσε στα γνωστά αδιέξοδα, με κατάληξη την κατάρρευση των ανατολικοευρωπαϊκών καθεστώτων στα τέλη της δεκαετίας του 80’ και την αλλαγή του ευρωπαϊκού γεωπολιτικού τοπίου μια ακόμα φορά.

Μολονότι, η κατάσταση που περιγράψαμε καταδεικνύει το έλλειμμα ευελιξίας του ανατολικού συνασπισμού και την αδυναμία του, από ένα σημείο κι έπειτα, να ανταπεξέλθει στον αδυσώπητο ανταγωνισμό με τη δύση, με επιπτώσεις στην ίδια τη βιωσιμότητά του. Από την άλλη, δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε πως στις δύο δεκαετίες που μεσολάβησαν από το τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πόλεμου, επιτεύχθηκε ο ραγδαίος μετασχηματισμός των ανατολικοευρωπαϊκών κοινωνιών. Η έμφαση στην εκβιομηχάνιση συνοδεύτηκε από έντονη αστικοποίηση και από ανάλογη μεγέθυνση της εργατικής τάξης. Παράλληλα, στο μοντέλο της κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας και της κρατικοποίησης των μέσων παραγωγής πρέπει να πιστωθούν: η δημιουργία εθνικών συστημάτων υγείας που μείωσαν την παιδική θνησιμότητα και αύξησαν το μέσο όρο ζωής. Η αρωγή προς την οικογένεια και η δημιουργία δομών και θεσμών, όπως οι παιδικοί σταθμοί ή η νομιμοποίηση των αμβλώσεων που αποσκοπούσαν στην ελάφρυνση των γυναικών από τις οικογενειακές υποχρεώσεις, ώστε να μπορούν να συμμετέχουν στην παραγωγή. Η αναβάθμιση της εκπαίδευσης, μέσω εκδημοκρατισμού της παιδείας και της ελεύθερης μαζικής πρόσβασης σε όλες τις βαθμίδες της πλατιών στρωμάτων. Η αύξηση των ρυθμών κοινωνικής κινητικότητας και οι περισσότερες ευκαιρίες ανέλιξης, ιδιαίτερα για την εργατική τάξη. Και τέλος, η ισοκατανομή του εθνικού εισοδήματος που συνοδεύτηκε από την εξάλειψη της επαιτείας¹³.

Επιχειρώντας μια ανάλογη επισκόπηση των δυτικοευρωπαϊκών κρατών, διαπιστώνουμε πως η μεταπολεμική οικονομική ανάπτυξη παρουσίασε, τουλάχιστον μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 70’, πρωτοφανείς ρυθμούς, σε σημείο που η συγκεκριμένη περίοδος έμεινε γνωστή και ως «χρυσή εποχή του καπιταλισμού»¹⁴. Σε αντιστοιχία - και αυστηρά τηρουμένων των αναλογιών- με τον ηγετικό και καθοδηγητικό ρόλο που κατείχε η Ε.Σ.Σ.Δ. για την ανατολική Ευρώπη, στην δυτική τον ανέλαβε για πρώτη φορά μια εξωευρωπαϊκή χώρα, αυτή των Η.Π.Α., η οικονομική ευρωστία της οποίας επέτρεψε την χάραξη πολιτικών παροχών προς τις συμμαχικές χώρες που θα περιγράψουμε στη συνέχεια, σε αντιδιαστολή με τη μεγάλη αντίπαλό της που προσπαθούσε να ωφεληθεί οικονομικά από τα κράτη του δικού της συνασπισμού.

Στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, το μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης, σε αντίθεση με τις επιταγές του φιλελευθερισμού, χαρακτηρίζονταν από τον κρατικό παρεμβατισμό και εμπνέονταν από τις αντιλήψεις του Κέυνς για ενεργό συμμετοχή του κράτους στην οικονομία. Για τον Βρετανό οικονομολόγο, πυρήνα της θεωρίας του αποτελούσε η πεποίθηση πως το κράτος δύναται να παρεμβαίνει στην οικονομία, δίχως να αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση και η κρατικοποίηση των μέσων παραγωγής¹⁵. Ωστόσο, για τη λειτουργία της σχεδιασμένης οικονομίας θεωρούσε θεμελιώδες αξίωμα την εξασφάλιση της πλήρους απασχόλησης¹⁶. Πέραν του κρατικού παρεμβατισμού, άλλοι παράγοντες που διαδραμάτισαν σημαίνοντα ρόλο στην ανάπτυξη ήταν, η επάρκεια τόσο εργατικού δυναμικού όσο και αποθεμάτων κεφαλαίου, ο προσανατολισμός προς την εξασφάλιση πόρων και η πολιτική συμπίεσης της κατανάλωσης ώστε να προωθηθεί η οικονομική ανάπτυξη, μέσω της εξασφάλισης επενδύσεων¹⁷. Παράλληλα, η αδιάκοπη πρόοδος της τεχνολογίας υποβοήθησε την οικονομική ανάπτυξη και την αύξηση της παραγωγής¹⁸.

Ωστόσο, οφείλουμε να επισημάνουμε έναν ακόμα κεφαλαιώδους σημασίας παράγοντα, ο οποίος εξασφάλισε τους αναγκαίους πόρους για την αποκατάσταση των κατεστραμμένων από τον πόλεμο ευρωπαϊκών υποδομών και ουσιαστικά λειτούργησε ως εφαλτήριο για την ανάπτυξη. Συγκεκριμένα, πρόκειται για την οικονομική χορηγία των Η.Π.Α. προς τα κράτη της δυτικής Ευρώπης, όπως προέβλεπε το σχέδιο Marshall. Οι Η.Π.Α. ενίσχυσαν οικονομικά τις προσπάθειες ανόρθωσης της ευρωπαϊκής οικονομίας με απώτερο σκοπό την εξυπηρέτηση ενός διπλού στόχου. Αφενός, προσέβλεπαν στην αποκατάσταση της δυτικοευρωπαϊκής ευμάρειας, μέσω της εξασφάλισης υψηλής παραγωγικότητας και της μαζικής κατανάλωσης, για την αποτελεσματική λειτουργία της ως αναχώματος σε ενδεχόμενη εξάπλωση του κομμουνισμού στη δύση,¹⁹ αφετέρου, στόχευαν στην αναγνώριση του πρωταγωνιστικού τους ρόλου στο εσωτερικό του καπιταλιστικού συνασπισμού. Χαρακτηριστική ένδειξη της τελευταίας φιλοδοξίας αποτέλεσε η σύναψη της συνθήκης του Bretton-Woods το 1944, στην οποία το δολάριο αναγνωρίστηκε ως το μοναδικό νόμισμα μετατρέψιμο σε χρυσό²⁰.                                                  

ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΧΩΡΕΣ ΠΟΥ ΣΥΜΜΕΤΕΙΧΑΝ ΣΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΜΑΡΣΑΛ

Απόρροια του συνδυασμού των παραγόντων που περιγράψαμε υπήρξε η οικονομική αναζωογόνηση της δυτικής Ευρώπης. Η συμμετοχή του κράτους σ’ αυτήν την προσπάθεια εκφράστηκε και μέσω των κρατικοποιήσεων βασικών οικονομικών κλάδων αλλά και με επενδύσεις στη βάση της περιφερειακής και ισόρροπης ανάπτυξης²¹. Όμως, η ειδοποιός διαφορά σε σχέση με παλαιότερες περιόδους ήταν η έμφαση που έδωσαν τα κράτη στην επίτευξη της μεγαλύτερης δυνατής κοινωνικής ευημερίας. Πρωταρχικοί στόχοι αποτελούσαν η πλήρης απασχόληση και η δυνατότερη εφικτή άμβλυνση των κοινωνικών ανισοτήτων, με μέσα το κράτος πρόνοιας και την κοινωνική ασφάλιση²². Όπως προέτρεπε η κευνσιανή θεωρία, πραγματοποιήθηκαν δημόσιες επένδυσεις σε κλάδους όπως οι μεταφορές και οι υπηρεσίες κοινής ωφέλειας, ενώ οι δημόσιες δαπάνες είχαν προτεραιότητα σε τομείς όπως: η κοινωνική ασφάλιση, η υγεία, η παιδεία και η στέγαση²³.

Οι λόγοι για του αυξημένου ενδιαφέροντος των δυτικών κυβερνήσεων για την ικανοποίηση των λαϊκών αναγκών είναι σίγουρα ποικίλοι και σύνθετοι. Ανάλογα με την αφετηρία και την οπτική που επιλέγει κανείς να ερμηνεύσει τη συγκεκριμένη πολιτική, μπορεί να αποδώσει την επιλογή της στις πιο διαφορετικές αιτίες, όπως: ο φόβος της εξάπλωσης του κομμουνισμού, η συνειδητοποίηση των κυβερνήσεων και των καθεστηκυιών τάξεων πως η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των κατώτερων στρωμάτων αποτελεί εγγύηση κοινωνικής ομαλότητας κι ανάπτυξης, ο εσωτερικός συσχετισμός δυνάμεων μεταξύ εργαζομένων και εργοδοτών, η πρωτοφανής ανάπτυξη και η ανάλογη κερδοφορία που άφηνε περιθώρια για παραχωρήσεις κ.ο.κ. Ανεξάρτητα όμως από το ποιος πραγματικά συνδυασμός αιτιών οδήγησε στην προαναφερθείσα επιλογή, το δεδομένο ήταν πως στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, το εισόδημα των εργαζομένων αυξάνονταν σταθερά και μαζί μ’ αυτό και το βιοτικό τους επίπεδο. Άλλωστε, ενδεικτικές παράμετροι της προτεραιότητας των δυτικών κυβερνήσεων για την εφαρμογή κοινωνικών πολιτικών, αποτελεί τόσο η παροχέτευση του μεγαλύτερου μέρους των δημόσιων δαπανών στην κοινωνική πρόνοια κατά τη δεκαετία του 60’, όσο και το γεγονός πως μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 70’, τα προηγμένα δυτικοευρωπαϊκά κράτη είχαν εξελιχθεί σε κράτη πρόνοιας²⁴.

Σε αντίθεση με την ανατολική Ευρώπη, όπου ο πλήρης έλεγχος της οικονομίας και η κατοχή των μέσων παραγωγής από το κράτος, καθιστούσε την πρόνοια αυτονόητη υποχρέωσή του προς τους πολίτες, εφόσον η έλλειψη άλλων κοινωνικών εταίρων ευνοούσε τον άμεσο καθορισμό των υποχρεώσεων της κάθε πλευράς. Στη μεικτή οικονομία της δυτικής Ευρώπης, το κράτος μοιάζει να κατέχει το ρόλο του διαμεσολαβητή σε ένα πλαίσιο συνδιαλλαγής μεταξύ κοινωνικών τάξεων. Έτσι η δημιουργία του κράτους πρόνοιας, από την μια έχει στόχο την επίτευξη της μεγαλύτερης δυνατής ομαλότητας στην οικονομική ζωή, επιτρέποντας την διασφάλιση των επιχειρηματικών κερδών, και από την άλλη, μέσω συγκεκριμένων παροχών προς τους πολίτες, εγγυάται την ασφάλεια σε τομείς όπως: η υγεία, η παιδεία, οι συντάξεις, οι συνθήκες διαβίωσης των εργαζομένων κ.λ.π²⁵. Εξάλλου, ένα ακόμα χαρακτηριστικό των δυτικών κρατών ήταν πως δεν υπήρχε ένα μονάχα μοντέλο κράτους πρόνοιας²⁶. Η ποικιλία δείχνει να οφείλεται τόσο ιδεολογικές καταβολές των κυβερνήσεων, όσο και στην οικονομική κατάσταση των διαφορετικών κρατών, παράγοντες που επηρέαζαν το εύρος και την ποιότητα των παροχών. Ο κανόνας πάντως ήταν η προσπάθεια για διάχυση του πλούτου σε ολόκληρη την κοινωνία²⁷.

Όσον αφορά τώρα πιθανές συνδέσεις του μεταπολεμικού μοντέλου ανάπτυξης με τις πολιτικές που ακολούθησαν οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις για την αντιμετώπιση της κρίσης του 30’, μπορούμε να διακρίνουμε πως στο ανατολικό μοντέλο δεν υπάρχουν μεγάλες αποκλίσεις από την πολιτική της Ε.Σ.Σ.Δ. στη συγκεκριμένη δεκαετία, με εκείνες των ανατολικοευρωπαϊκών κυβερνήσεων κατά τη διάρκεια της προσπάθειας εκβιομηχάνισής τους. Όπως μάλιστα προαναφέραμε, η σοβιετική ανάπτυξη του 30’ αποτέλεσε πρότυπο που ακολούθησαν οι χώρες της ανατολικής Ευρώπης στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες. Επιτεύγματα και συνέπειες περιγράφτηκαν ήδη και μόνο πιθανολογικά μπορούμε να μιλήσουμε, για το αν το ενδεχόμενο έγκαιρων μεταρρυθμίσεων ήταν κατ’ αρχήν εφικτό και κατά δεύτερο λόγο αν θα είχε θετικά αποτελέσματα.

Σχετικά τώρα με το δυτικό μοντέλο, μια αρχική διαπίστωση αποτελεί το γεγονός πως και στις δύο περιόδους, μια πρώτη αντίδραση ήταν η αίρεση της εμπιστοσύνης στο φιλελευθερισμό και η συνακόλουθη καθιέρωση του κρατικού παρεμβατισμού. Εκτός απ’ αυτό όμως, μπορούμε να εντοπίσουμε κάποιες επιμέρους ομοιότητες, όσο και διαφορές. Ο κεντρικός ρόλος που έπαιξαν οι Η.Π.Α. και στις δύο περιόδους παρουσιάζει το εξής οξύμωρο: αν τα αμερικάνικα κεφάλαια κατά την περίοδο του μεσοπολέμου αποτέλεσαν κύριο παράγοντα της ευρωπαϊκή αστάθειας, λόγω έλλειψης παρεμβατικής πολιτικής από την κυβέρνηση των Η.Π.Α.,²⁸ μεταπολεμικά λειτούργησαν ευεργετικά και αποτέλεσαν θεμελιώδη λίθο της ευρωπαϊκής ανάπτυξης. Επίσης, όπως από το 1934 το δολάριο κατέστη το μόνο ανταλλάξιμο με χρυσό νόμισμα,²⁹ το ίδιο συνέβη και με τη συνθήκη του Bretton-Woods το 1944, αν και στη δεύτερη περίπτωση κατάφερε να διασφαλίσει τη νομισματική σταθερότητα και να μειώσει την κερδοσκοπία, βοηθώντας τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις στο δρόμο της ανάπτυξης³⁰. Κάποιες άλλες ομοιότητες μπορούμε να αναφέρουμε σε επιμέρους μέτρα που πήραν ευρωπαϊκές κυβερνήσεις κατά το μεσοπόλεμο δίχως όμως την ανάλογη επιτυχία με την μεταπολεμική, γεγονός που καταδεικνύει τη συνθετότητα των οικονομικών προβλημάτων και την εξάρτηση από κοινωνικούς και πολιτικούς παράγοντες. Για παράδειγμα, οι Η.Π.Α. επί Ρούσβελτ, η Γαλλία επί Μπλουμ και η Γερμανία μέχρι το 1937, έδωσαν έμφαση στα δημόσια έργα για την καταπολέμηση της ανεργίας και την οικονομική ανάπτυξη.³¹ Στην καλύτερη των περιπτώσεων τα αποτελέσματα ήταν μέτρια και επουδενί συγκρίνονταν με την μεταπολεμική επιτυχία που γνώρισαν ανάλογες πολιτικές. Τέλος, αρκετά από τα μέτρα που πήραν τα κοινωνικά κράτη της Ευρώπης παρουσίαζαν αξιοσημείωτες ομοιότητες με τα αντίστοιχα του NewDeal της κυβέρνησης Ρούσβελτ. Εμπνευσμένα από τη συγκεκριμένη αμερικάνικη πολιτική του 30’ υπήρξαν τα μέτρα όπως: τα επιδόματα για τα δημόσια έργα, τις περιφερειακές δημόσιες επενδύσεις, τον έλεγχο τομέων της οικονομίας, την κοινωνική ασφάλιση και τα επιδόματα στους άνεργους. Και σε αυτή την περίπτωση, η μεταπολεμική εφαρμογή από τα ευρωπαϊκά κράτη εμφάνισε θεαματικά μεγαλύτερη επιτυχία.

Που οφείλεται συνεπώς η αποτυχία των κυβερνήσεων του 30’ να ξεπεράσουν την κρίση και να αποσοβήσουν τον όλεθρο του Δεύτερου Παγκόσμιου Πόλεμου; Θα μπορούσαμε να επικαλεστούμε ένα συνδυασμό παραγόντων, πολιτικών, κοινωνικών, ιδεολογικών, ακόμα και ψυχολογικών. Ο κοινωνικός αναβρασμός της μεσοπολεμικής περιόδου, η έξαρση ενός επιθετικού εθνικισμού, η επικράτηση ολοκληρωτικών καθεστώτων πλην των χωρών με ισχυρές δημοκρατικές παραδόσεις, η έλλειψη εμπιστοσύνης και διάθεσης συνεργασίας μεταξύ των κρατών, η ανασφάλεια πλατιών κοινωνικών στρωμάτων και η ριζοσπαστικοποίηση άλλων μέσω υιοθέτησης συγκεκριμένων ιδεολογιών, η περιθωριοποίηση χωρών όπως η Ε.Σ.Σ.Δ. και η Γερμανία και η καλλιέργεια του γερμανικού ρεβανσισμού λόγω της συνθήκης των Βερσαλλιών κ.λ.π., αποτέλεσαν σίγουρα συνιστώσες που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο παρεμπόδισαν το ξεπέρασμα των προβλημάτων της μεσοπολεμικής κρίσης.

Αντίθετα, στην μεταπολεμική περίοδο, η Ευρώπη έχοντας φτάσει στο ναδίρ οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά και έχοντας βιώσει την απόλυτη καταστροφή, μοιάζει να συνειδητοποιεί όλο και περισσότερο πως μόνο μέσα από τη συνεργασία θα μπορούσε να ανακάμψει. Επιπλέον, με ελάχιστες εξαιρέσεις όπως αυτή της Ισπανίας, της Πορτογαλίας ή της Ελλάδας, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις μοιάζουν διατεθειμένες να διασφαλίσουν την κοινωνική συνοχή, μέσω πολιτικών που περιγράψαμε και με σταθερή προσήλωση προς την κοινοβουλευτική δημοκρατία. Ακόμα, ο διπολισμός ακόμα κι αν σε αρκετές περιπτώσεις έδειχνε να βαδίζει σε τεντωμένο σχοινί, περιορίστηκε σε περιφερειακές αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις, εκτός του ευρωπαϊκού τοπίου.

     Ωστόσο, γεγονότα όπως οι κρίσεις του 70’ και η επανάκαμψη του (νέο)φιλελευθερισμού, η κατάρρευση των ανατολικοευρωπαϊκών καθεστώτων αφήνοντας σε αρκετές περιπτώσεις τα ανατολικά κράτη σε χειρότερη κατάσταση από πριν, η παγκοσμιοποίηση, οι προτεραιότητες που δείχνει να θέτει η Ευρωπαϊκή Ένωση προς όφελος της οικονομικής ανταγωνιστικότητας υποβαθμίζοντας τις κοινωνικές παραμέτρους, ο επαναπροσανατολισμός των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων που θέτει πρωτεύοντα στόχο τη βελτίωση των οικονομικών δεικτών αντί για την καταπολέμηση της ανεργίας, δημιούργησαν νέα δεδομένα για τα ευρωπαϊκά κράτη. Η οικονομία της αγοράς από τη δεκαετία του 80’ κερδίζει διαρκώς έδαφος σε βάρος της κοινωνίας, κάτι που αντανακλάται και από την εντεινόμενη συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας, το οποίο αντιμετωπίζεται ως εμπόδιο παρά ως αρωγός στην ανάπτυξή της. Επιπρόσθετα, τα τελευταία χρόνια, προκύπτουν νέα ζητήματα όπως: η σοβαρή ανεργία, η γήρανση του ευρωπαϊκού πληθυσμού και η συνακόλουθη υπογεννητικότητα, το διαχρονικό πρόβλημα των γυναικών λόγω της διπλής καταπίεσης στην οικογένεια και την παραγωγή, αλλά και η πίεση που θέτει η προσπάθεια της γυναικείας χειραφέτησης στη σύγχρονη εποχή δημιουργώντας δίλημμα ανάμεσα στην τεκνοποίηση και την ανεργία, ο κοινωνικός αποκλεισμός ευάλωτων κοινωνικών ομάδων όπως οι μετανάστες ή οι ανύπαντρες μητέρες, το συνταξιοδοτικό πρόβλημα κ.α.

Έτσι, μέσα σ’ ένα πλαίσιο κυριαρχίας των νόμων της ελεύθερης αγοράς και απορρύθμισης της αγοράς εργασίας, με παράλληλη αποδόμηση της κοινωνικής προστασίας και συρρίκνωση των εργασιακών δικαιωμάτων, η ελαστικοποίηση των σχέσεων εργασίας και η εμφάνιση των απασχολήσιμων στη θέση των εργαζομένων με πλήρη και μόνιμη απασχόληση, η αύξηση του χάσματος μεταξύ πλούσιων και φτωχών και η συμπίεση της μεσαίας τάξης, μοιάζουν να επιδεινώνουν την κατάσταση. Συνάμα, το ξεπέρασμα των παραπάνω δυσχερειών μοιάζει να αποτελεί την κυριότερη πρόκληση για την Ευρώπη του μέλλοντος, στο δρόμο για την επίτευξη της οικονομικής προόδου σε συνδυασμό με την κοινωνική ευημερία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Γαγανάκης Κ, Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, Εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 1999
2. Δρίτσα Μαργαρ. (επίμ)/ Θέματα οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας της Ευρώπης/ Εκδ. ΕΑΠ/ Πάτρα 2008
3. Ράπτης Κώστας/ Γενική Ιστορία της Ευρώπης κατά τον 19^ο και τον 20^ο αιώνα/ Εκδόσεις ΕΑΠ/ Πάτρα 2000

                                                                                                                                                  Δ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ

1 Δρίτσα Μαργαρ. (επίμ)/ Θέματα οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας της Ευρώπης/ σ. 141/ Εκδ. ΕΑΠ/ Πάτρα 2008 Εφεξής θα χρησιμοποιούμε συντομογραφία αντί τίτλου.

2 Κ. Ράπτης/ Γενική Ιστορία της Ευρώπης/ τ. Β/ σ. 222/ Εκδ. ΕΑΠ/ Πάτρα 2000

3 Κ. Γαγανάκης, Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, Εκδ. ΕΑΠ, σελ 312, Πάτρα 1999. Εφεξής θα χρησιμοποιούμε συντομογραφία αντί τίτλου.

4 Ο.π./ σελ. 310

5 Ο.π./ σελ. 309

6 Ο.π./ σελ. 311

7 Εδώ θεωρούμε απαραίτητο να διασαφηνίσουμε πως το χτίσιμο του υπαρκτού σοσιαλισμού βασίστηκε στην σταλινική θεωρία της οικοδόμησης του σοσιαλισμού σε μία μόνο χώρα και στην ανάληψη της εξουσίας από τις ανατολικοευρωπαϊκές κυβερνήσεις «από τα πάνω». Η υιοθέτηση της προηγούμενης πολιτικής αποτελούσε ουσιαστική παρέκκλιση από τον αρχικό στόχο των μπολσεβίκων, οι οποίοι θεωρούσαν απαραίτητη προϋπόθεση για την επιβίωση του σοσιαλισμού στη Ρωσία την επέκτασή του στις πιο αναπτυγμένες βιομηχανικά χώρες με κυριότερη τη Γερμανία, μέσω εργατικών επαναστάσεων «από τα κάτω», κάτι που επιχειρήθηκε ανεπιτυχώς σε αρκετές χώρες με τη λήξη του Μεγάλου Πολέμου. Για το συγγραφέα της εργασίας, η επικράτηση του σταλινισμού αποτελεί τομή παρά συνέχεια της Οκτωβριανής Επανάστασης, καθώς πέραν της άγριας εκμετάλλευσης και καταπίεσης που υφίσταντο η εργατική τάξη αντί της αναβάθμισης του ρόλου της με επέκταση της δημοκρατίας στην παραγωγή, συνάμα, με την υποβάθμιση του στόχου της παγκόσμιας επανάστασης τα κομμουνιστικά κόμματα του πλανήτη αλλά και της δυτικής Ευρώπης ειδικότερα, μεταλλάχθηκαν σε «μακρύ χέρι» της σοβιετικής εξωτερικής πολιτικής αντί για προπαγανδιστές της επανάστασης στη χώρα τους. Ωστόσο, εδώ πρέπει να κλείσει η σύντομη παρένθεση, μιας και το κατά πόσο το ανατολικό μπλοκ αφενός, εξέφραζε το πνεύμα και το γράμμα του μαρξισμού και αφετέρου, αποτελούσε συνεχιστή τη πολιτικής που χάραξαν ο Λένιν και ο Τρότσκι την περίοδο της Οκτωβριανής Επανάστασης, σηκώνει πολύ συζήτηση και είναι αντικείμενο άλλη κουβέντας.

8 Γαγανάκης / σελ. 312

9 Ο.π./ σελ. 312

10 Ο.π./ σελ. 312

11 Ο.π./ σελ. 312

12 Ο.π./ σελ. 314

13 Ο.π./ σελ. 314

14 Δρίτσα/ σελ. 238

15 Ο.π/ σελ. 237

16 Γαγανάκης/ σελ. 316

17 Ο.π/ σελ. 316

18 Δρίτσα/ σελ. 239

19 Γαγανάκης / σελ. 316, 317

20 Δρίτσα/ σελ. 238,239

21 Ο.π./ σελ. 238

22 Ο.π./ σελ 257

23 Ο.π./ σελ. 257

24 Γαγανάκης/ σελ. 319

25 Δρίτσα/ σελ. 241

26 Ο.π./ σελ 269

27 Ο.π./ σελ 239

28 Ο.π./ σελ 292

29 Ο.π./ σελ 140

30 Ο.π./ σελ 239

31 Ο.π./ σελ 230, 231

ΕΥΡΩΠΗ: ΕΡΓΑΣΙΑ-ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ/ ΑΛΛΑΓΕΣ/ ΝΕΕΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ/ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ του 21ου αι.

ΕΥΡΩΠΗ: ΕΡΓΑΣΙΑ-ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ/ ΑΛΛΑΓΕΣ/ ΝΕΕΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ/ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ του 21ου αι.

ΔΕΙΚΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

      Η ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ & ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ

Το βασικό ενδιαφέρον στην αρχική ανάλυση του Esping Andersen ήταν οι επιπτώσεις του κοινωνικού κράτους στην κοινωνική διαστρωμάτωση. Συνεπώς, η έμφαση δόθηκε στη σχέση κράτους & αγοράς υποβαθμίζοντας τη σημασία της σχέσης της οικογένειας μ’ αυτούς τους δυο πόλους. 

Η περιθωριοποίηση της οικογένειας & της διάστασης του φύλου από τη θεωρητική συζήτηση & τη συγκριτική ανάλυση, είχαν ως αποτέλεσμα:

• Την υποτίμηση της σημασίας των υπηρεσιών φροντίδας, ως σημαντικής παραμέτρου που διαφοροποιεί την ταξινόμηση των κρατών πρόνοιας και

• Την υποτίμηση του ρόλου του κοινωνικού κράτους, ως μηχανισμού που εδραιώνει, αναπαράγει ή διαφοροποιεί τις σχέσεις των 2 φύλων.

Ως προς την 1η παρατήρηση, αν στο πλαίσιο ανάλυσης προστεθούν οι πολιτικές παροχής υπηρεσιών φροντίδας, οι υπάρχουσες τυπολογίες διαφοροποιούνται σημαντικά.

Όσον αφορά την παροχή υπηρεσιών φροντίδας για παιδιά προσχολικής ηλικίας, στην ομάδα των χωρών που αναλαμβάνουν τη συγκεκριμένη υποχρέωση ανήκουν χώρες που έχουν ταξινομηθεί σε διαφορετικά προνοιακά καθεστώτα όπως: Δανία, Σουηδία, Βέλγιο, Γαλλία, Ιταλία, Φιλανδία. Το ίδιο παρατηρείται και με την ομάδα κρατών με λιγότερο αναπτυγμένες πολιτικές φροντίδας για τα παιδιά στην οποία κατατάσσονται: Νορβηγία, Γερμανία, Ολλανδία, Αγγλία.

Για την ουσιαστική ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου στους διάφορους τύπους του κοινωνικού κράτους, οι θεωρητικοί προτείνουν παράλληλα με τη χρήση του όρου από-εμπορευματοποίηση και τη χρήση του όρου Προσωπική Αυτονομία. Το ουσιαστικό κριτήριο είναι το κατά πόσο οι γυναίκες είναι σε θέση να δημιουργήσουν & να συντηρήσουν αυτόνομα νοικοκυριά. Απαραίτητη προϋπόθεση για την εξασφάλιση της αυτονομίας αποτελούν: πρόσβαση σε εργασία, σε υπηρεσίες παροχής φροντίδας και σε παροχές. 

Esping Andersen

   Βάσει της κριτικής που του ασκήθηκε, ο Esping Andersen επανατοποθετεί την οικογένεια στο κέντρο της ανάλυσής του και εστιάζει στο ρόλο της οικογένειας ως σύνολο. Υιοθετεί τους όρους οικογενειοποίηση (familization) και από-οικογενειοποίηση (de-familization) σε αντιστοιχία με τον όρο της από-εμπορευματοποίησής. 

Καταπιάνεται με το ερώτημα: σε ποιο βαθμό & κάτω από ποιες συνθήκες η οικογένεια απορροφά τους κοινωνικούς κινδύνους.

Σ’ ένα οικογενειοποιημένο πρότυπο το κράτος θεωρεί δεδομένο ότι η οικογένεια έχει κατά κύριο λόγο την ευθύνη για τη φροντίδα των μελών της.

Αντίθετα, σε ένα από-οικογενειοποιημένο σύστημα το κράτος ή η αγορά αναλαμβάνουν σημαντικό μέρος των υποχρεώσεων φροντίδας που έχει η οικογένεια.

  

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ & ΝΕΕΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ

  ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ

Οι κυρίαρχες προσεγγίσεις για το κράτος πρόνοιας διατυπώθηκαν με βάση δεδομένα που δεν ισχύουν πια, όπως: οικονομική ανάπτυξη, σταθερό επαγγελματικό βίο, κυρίως των αντρών, κατανομή των έμφυλων ρόλων & ευθυνών μέσα στην οικογένεια, σταθερά ποσοστά γεννητικότητας. 

Όλες οι χώρες της Ευρώπης συγκλίνουν, με σημαντικές διαφορές φάσης & έντασης των αλλαγών λόγω του διαφορετικού επίπεδου ανάπτυξης κάθε χώρας, σε μια πραγματικότητα που χαρακτηρίζεται από:

ΠΑΓΟΣΜΙΕΣ ΑΝΤΑΛΛΑΓΕΣ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ

• Αποβιομηχάνιση

• Γήρανση του πληθυσμού

• Ασταθείς οικογενειακές δομές

• Αγορές εργασίας οι οποίες δεν παρέχουν ασφάλεια, και όπου απαιτείται διπλό εισόδημα για την εξασφάλιση ενός ικανοποιητικού επιπέδου διαβίωσης (275)

Η ΔΙΕΘΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

Η διεθνοποίηση της οικονομίας θεωρείται συχνά ως μια από τις κύριες αιτίες της κρίσης. Η κινητικότητα του κεφαλαίου επηρεάζει, έμμεσα, τα επίπεδα απασχόλησης ειδικά σε ευάλωτους τομείς

Η διεθνοποίηση του εμπορίου & οι τεχνολογικές αλλαγές επηρεάζουν τις δυνατότητες απασχόλησης των ανειδίκευτων ή των λιγότερο ειδικευμένων εργατών, οι οποίοι μαζί με τους νέους & τις γυναίκες αντιμετωπίζουν, σε ορισμένα κράτη, πιο έντονα το φάσμα της ανεργίας.

Ωστόσο, έχει επίσης επισημανθεί πως η παγκοσμιοποίηση αυτή καθαυτή δεν επηρεάζει τη βιωσιμότητα του κοινωνικού κράτους ή τους αναδιανεμητικούς του στόχους με την προϋπόθεση βέβαια, ότι η οικονομική κατάσταση του κάθε κράτους είναι υγιής.

Για το κοινωνικό κράτος οι βασικές προκλήσεις που θέτει η παγκοσμιοποίηση είναι η διατήρηση των οικονομικών μεγεθών σε ένα καλό επίπεδο και, κυρίως, η καταπολέμηση της δομικής ανεργίας. 

Σημαντική παράμετρος της διεθνοποίησης της οικονομίας είναι η Ευρωπαϊκή ένωση (ΕΕ), η οποία από το 1951 έως σήμερα έχει διανύσει εντυπωσιακή πορεία τόσο ως προς την κατεύθυνση της διεύρυνσης με διαδοχική ένταξη κρατών- μελών όσο και ως προς το εύρος της ολοκλήρωσης. Σύμφωνα με τις παρατηρήσεις του Λουκά Τσούκαλη « η Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση άρχισε με τη βοήθεια οικονομικών εργαλείων και ο χαρακτήρας της ΕΕ παραμένει κατά βάση οικονομικός». Αυτό είναι εμφανές στο πλαίσιο της Οικονομικής & Νομισματικής Ένωσης (ΟΝΕ).

Οι θεσμοί & οι αποφάσεις της ΕΕ οριοθετούν καταρχήν το μακρο-οικονομικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσονται οι επιμέρους εθνικές πολιτικές. Υπάρχουν τομείς πολιτικής, όπως για παράδειγμα η αγροτική πολιτική ή ο ανταγωνισμός όπου η παρέμβαση της ΕΕ είναι καθοριστική.

Σε άλλα επίπεδα πολιτικής, μεταξύ των οποίων και η κοινωνική πολιτική «ο ρόλος της περιορίζεται στη διατύπωση γενικών αρχών & οδηγιών, αφήνοντας επομένως αρκετά περιθώρια για άσκηση εθνικής πολίτικής και λειτουργία των επιμέρους ρυθμιστικών συστημάτων».

ΑΕΠ ΚΑΤΑ ΚΕΦΑΛΗΝ

    Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση άφησε για χρόνια ανέπαφη την κοινωνική πολιτική & την πολιτική για την απασχόληση με εξαιρέσεις ρυθμίσεις για τη διακίνηση των εργαζομένων, τη δυνατότητα μεταφοράς ασφαλιστικών & συνταξιοδοτικών δικαιωμάτων, την αναγνώριση επαγγελματικών προσόντων. Στα πεδία αυτά αποδείχτηκε πόσο σύνθετη είναι η διαδικασία συντονισμού & σύγκλισης.

Στα τέλη της δεκαετίας 80’ επί προεδρίας της επιτροπής του Ζακ Ντελόρ έγιναν οι πρώτες ουσιαστικές προσπάθειες έτσι ώστε τα ζητήματα απασχόλησης & κοινωνικής προστασίας να τεθούν επί τάπητος.

Το 1997 στη Συνθήκη του Άμστερνταμ, αποτέλεσε κυριολεκτική τομή η εισαγωγή ενός κεφαλαίου για την απασχόληση. Με βάση τις αρχές της Συνθήκης τα κράτη-μέλη συμμετέχουν στον συντονισμό της πολιτικής χωρίς όμως να παραχωρούν τις αρμοδιότητές τους σε ότι τα αφορά. Επίσης, έμφαση δίνεται στο θεσμοποιημένο διάλογο μεταξύ των κοινωνικών εταίρων καθώς και στη συμμετοχή των εργαζομένων στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. 

Η ευρωπαϊκή στρατηγική για την απασχόληση (ΕΣΑ) διατυπώθηκε για 1η φορά το 1998 και έκτοτε τα κράτη- μέλη υποβάλουν τα εθνικά σχέδια δράσης για την απασχόληση (ΕΣΔΑ) τα οποία δομούνται με βάση κατευθυντήριες γραμμές (συμμετοχή γυναικών, δια βίου μάθηση, ενεργός γήρανση, καταπολέμηση των διακρίσεων) και ευρύτερους θεματικούς πυλώνες. ΤΑ ΕΣΔΑ αξιολογούνται από επιτροπή της ΕΕ και ανάλογα γίνονται συστάσεις & δίνονται κατευθύνσεις προς τα κράτη –μέλη.

Μέσω αυτής της ήπιας μορφής συντονισμού, γνωστή ως ανοικτή μέθοδος συντονισμού, η ΕΕ αφενός προσπαθεί να κεφαλαιοποιήσει τις θετικές πρακτικές των κρατών- μελών (τις οποίες μπορούν να ακολουθήσουν κι άλλα κράτη-μέλη) & να μετρήσει συγκριτικά την απόδοση του κάθε κράτους και αφετέρου αναγνωρίζει την ανυπαρξία ενιαίου ευρωπαϊκού μοντέλου που θ α μπορούσε να λειτουργήσει ως πρότυπο.

Κατά την εύστοχη παρατήρηση του Τσούκαλη, η σύνδεση των κρατών-μελών εδράζεται στις κοινές αξίες κι όχι τόσο στις κοινές πολιτικές που εφαρμόζονται. Για τον ίδιο, η έμφαση των προηγμένων δημοκρατιών στη συγκεκριμένη περιοχή του πλανήτη, δίνεται στην κοινωνική αλληλεγγύη & κοινωνική δικαιοσύνη, γεγονός που αντανακλάται και στα ποσά που δαπανούν οι ευρωπαϊκές χώρες για την άσκηση κοινωνικής πολιτικής & προστασίας.

Εκτός από τις κοινές αξίες, ο άλλος κοινός παρονομαστής για όλα τα κράτη μέλη είναι οι προκλήσεις που θέτουν η παγκοσμιοποίηση, η ΟΝΕ, η δημογραφία, οι αλλαγές στη δομή της αγοράς εργασίας & της οικογένειας. (277)

ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΓΗΡΑΝΣΗΣ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ

Η γήρανση του πληθυσμού εικάζεται ότι θα επηρεάσει τις ερχόμενες δεκαετίας όλες τις αναπτυγμένες χώρες. Αν και σχετικά αβέβαιες, οι προβλέψεις για τα μέσα του 21ου αι είναι ότι η σχέση μεταξύ της πληθυσμιακής ομάδας άνω των 65 & της αντίστοιχης 20-64 θα επιδεινωθεί εις βάρος της 2ης. Μάλιστα χώρες όπως η Ιταλία, η Ισπανία & η Ελλάδα θα αντιμετωπίσουν πολύ πιο έντονα προβλήματα. 

Οι εξελίξεις αυτές συνιστούν πρόκληση για το σχεδιασμό των προϋπολογισμών των κρατών καθώς και για τα συστήματα κοινωνικής ασφάλισης. Από την μια, η αναλογική μείωση των παραγωγικά ενεργών πληθυσμιακών ομάδων θα επιφέρει τη συρρίκνωση των κρατικών εσόδων καθώς και του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης (δηλαδή, θα είναι σχετικά λιγότεροι αυτοί που πληρώνουν φόρους & εισφορές. Από την άλλη, το παραγωγικά ανενεργό δυναμικό των ηλικιωμένων, θα λαμβάνει συντάξεις ή θα έχει ανάγκη πολυδάπανης ιατρικής φροντίδας, μεγαλύτερης από το παρελθόν τόσο λόγω της αναλογικής του αύξησης όσο και της επίτευξης μεγαλύτερου προσδόκιμου ζωής.

Στη ρίζα του το πρόβλημα της γήρανσης του πληθυσμού δεν αφορά αποκλειστικά ή κατά κύριο λόγο την ύπαρξη περισσότερων ηλικιωμένων, αλλά συνδέεται κυρίως με το ζήτημα της υπογεννητικότητας με όσες προεκτάσεις βρίσκονται πίσω απ’ το συγκεκριμένο φαινόμενο, όπως υψηλή ανεργία, καθυστερημένη είσοδο νέων στην αγορά εργασίας, επισφαλείς θέσεις εργασίας για κάποιους σε συνδυασμό με εκπόνηση προγραμμάτων εθελούσιας εξόδου.

Συμπερασματικά, το πραγματικό ζητούμενο, όπως αποτυπώνεται κι από τα εθνικά σχέδια δράσης για την απασχόληση των κρατών-μελών είναι η αύξηση της γεννητικότητας & της απασχόλησης.

ΟΙ ΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ΔΟΜΩΝ.

Οι αλλαγές των οικογενειακών δομών & ο νέος ρόλος των γυναικών στην οικονομική ζωή συνιστούν ένα 2ο σημαντικό πρόβλημα, το οποίο καλείται να αντιμετωπίσει το σύγχρονο κοινωνικό κράτος σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό.

Οι γυναίκες αντιμετωπίζουν συχνά το δίλημμα μεταξύ εργασίας & οικογενειακών υποχρεώσεων.

Με δεδομένο το συνεχώς βελτιούμενο ποσοστό συμμετοχής γυναικών στην εκπαίδευση, το κόστος τεκνοποίησης για τις γυναίκες, ειδικά στις περιπτώσεις που δεν υπάρχουν ποιοτικές & επαρκείς υπηρεσίες φροντίδας, είναι μεγάλο. Αποτέλεσμα της συγκεκριμένης κατάστασης αποτελεί η μείωση των γεννήσεων που παρατηρείται..

Επιπλέον, τα τελευταία χρόνια οι οικογενειακοί δεσμοί γίνονται ολοένα και πιο ασταθείς, καθώς επίσης, οι μονογονεϊκές οικογένειες είναι πιο ευάλωτες στη φτώχια, τα κράτη οφείλουν να αναδιαμορφώσουν τους τομείς προστασίας & παροχής υπηρεσιών φροντίδας. 

ΟΙ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Υπ’ αριθμόν ένα πρόβλημα των περισσότερων ευρωπαϊκών κρατών αποτελεί η επίμονη ανεργία.                      

Η προοπτική πλήρους απασχόλησης έχει εγκαταλειφθεί τόσο στην πράξη όσο και στο πεδίο εξαγγελιών, εφόσον το οικονομικό σύστημα αδυνατεί να εγγυηθεί συνθήκες ασφαλούς & αδιάλειπτης εργασίας και ικανοποιητικές αμοιβές για όλους.

Παράλληλα, η αγορά εργασίας αυξάνει, κυρίως με την είσοδο γυναικών & μεταναστών.                      

Την εργασιακή ζωή χαρακτηρίζει όλο και πιο έντονα η προσωρινότητα & η αβέβαιη εξέλιξη. Τα εκτός εργασίας διαστήματα αυξάνουν είτε αναγκαστικά, εξαιτίας της ανεργίας, είτε ως αποτέλεσμα επιλογής (φροντίδα παιδιών & ηλικιωμένων κ.λ.π.). Σε κάθε περίπτωση, η επανένταξη στην αγορά εργασίας είναι δύσκολη.

Η συρρίκνωση της βιομηχανίας & η μεταφορά του μεταποιητικού κλάδου, έχουν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία πλέον νέων θέσεων εργασίας, κυρίως στον τριτογενή τομέα.

Ο τριτογενής τομέας είναι αρκετά ανομοιογενής και συνυπάρχουν θέσεις εργασίας που απαιτούν υψηλή μόρφωση και δεξιότητες με θέσεις σε τομείς έντασης εργασίας (τουρισμός, εστιατόρια).

Η ετερογένεια παράγει διαφοροποιήσεις στις αμοιβές.

Ο τομέας υπηρεσιών εντάσεων εργασίας δημιουργεί μεγάλο αριθμό νέων, χαμηλά αμειβόμενων και ασταθών θέσεων εργασίας. Επίσης υπάρχει ο κίνδυνος εγκλωβισμού ομάδων εργαζομένων των οποίων οι γνώσεις & οι δεξιότητες αξιώνονται στη διάρκεια της εργάσιμης ζωής τους ή ομάδες που δεν έχουν ευκαιρίες για πρόσβαση στην επαγγελματική κατάρτιση & εκπαίδευση. (279)

 ΝΕΕΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ

Οποιαδήποτε μεταρρυθμιστική προσπάθεια του ευρωπαϊκού κοινωνικού κράτους, αν θέλει να είναι πειστική, πρέπει να επαναπροσδιορίσει τη σχέση αγορά – οικογένεια – κράτος προς μια νέα ισορροπία που θα ανταποκριθεί αποτελεσματικότερα στους νέους κοινωνικούς κινδύνους. Ποια μορφή & ποιους συγκεκριμένους στόχους θα έχει αυτή η νέας ισορροπία; (279)

Σύμφωνα με τους αναλυτές οι τομείς που χρήζουν δραστικής παρέμβασης είναι:

• Οικογένεια & κυρίως παιδιά

• Η συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας & ο νέος καταμερισμός εργασίας μέσα στην οικογένεια

• Η δομή της αγοράς εργασίας και

• Τα συστήματα συνταξιοδότησης.

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ & ΠΑΙΔΙΑ

Η κοινωνία του 21ου αι. είναι μια κοινωνία που η επιτυχία & η ενσωμάτωση περνούν μέσα γνωστικές δεξιότητες & τις κοινωνικές δυνατότητες των μελών της.

Ερευνητικά αποτελέσματα δείχνουν πως φτωχές & κοινωνικά αποκλεισμένες οικογένειες είναι πιθανότερο να μην μπορέσουν να ανταποκριθούν στη δημιουργία ευνοϊκών συνθηκών για την νοητική & εκπαιδευτική ανάπτυξη των παιδιών τους.

Ο κίνδυνος της φτώχειας συγκεντρώνεται περισσότερο σε οικογένειες με παιδιά, σε αντίθεση με το παρελθόν που πιο ευάλωτοι ήταν οι ηλικιωμένοι. Εξάλλου, φτώχεια & κοινωνικό αποκλεισμό δύναται να αντιμετωπίσουν: μονογονεϊκές οικογένειες, οικογένειες «ενός εισοδήματος», οικογένειες με μέλη με ασταθή απασχόληση (κυρίως στις υπηρεσίες), χαμηλή μόρφωση, περιορισμένες επαγγελματικές δεξιότητες ή τέλος οικογένειες με άνεργους γονείς.

Σε μια κοινωνία όπου οι ευκαιρίες για επαγγελματική απασχόληση & κοινωνική ενσωμάτωση βασίζονται κυρίως στη γνώση, συνθήκες όπως οι παραπάνω συμβάλλουν σ’ ένα φαύλο κύκλο αποκλεισμού, μειωμένων ευκαιριών για ανάπτυξη και διαρκούς εξάρτησης από το σύστημα κοινωνικής πρόνοιας.

Η πρόκληση για το κοινωνικό κράτος του 21ου αι. έγκειται στη δυνατότητα να αμβλύνει τις ανισότητες που εδράζονται στην παιδική ηλικία και να εξισορροπήσει τις «ευκαιρίες ζωής.

Συνεπώς, η στήριξη της οικογένειας, αφενός με επιδόματα, με επαρκείς ποσοτικά & ποιοτικά υπηρεσίες ημερήσιας φροντίδας & προσχολικής αγωγής και αφετέρου η ελαχιστοποίηση της σχολικής διαρροής & η διασφάλιση επαρκούς μόρφωσης των παιδιών, δηλαδή μια στρατηγική κοινωνικής επένδυσης με πρωταρχικό στόχο την προστασία της παιδικής ηλικίας φαίνεται μακροπρόθεσμα αποδοτική επιλογή για το κοινωνικό κράτος & τις ευρωπαϊκές κοινωνίες.

ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ & ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ

Η εισροή των γυναικών, έστω και με διαφορετικούς ρυθμούς, αποτελεί κοινό χαρακτηριστικό όλων των ευρωπαϊκών χωρών.

Οι γυναίκες καταλαμβάνουν κεντρική θέση στους μετασχηματισμούς της μεταβιομηχανικής κοινωνίας. Κι αυτό γιατί η επαγγελματική αποκατάσταση αποτελεί το κύριο μέσο της ανεξαρτησίας τους, ενώ είναι απαραίτητη για τη διασφάλιση ικανοποιητικού επιπέδου διαβίωσης των νοικοκυριών και τέλος στηρίζει τα ποσοστά απασχόληση και επομένως τη χρηματοδότηση του κοινωνικού κράτους. Εξίσου απαραίτητη για τη βιωσιμότητα του κοινωνικού κράτους αποτελεί η διατήρηση ενός ικανοποιητικού δείκτη γεννητικότητας. 

Για την επίτευξη των παραπάνω στόχων η μεταρρύθμιση του κοινωνικού κράτους, οφείλει να συμβάλει στη συμφιλίωση οικογένειας & εργασίας η οποία θα προκύψει με την παροχή υπηρεσιών φροντίδας & τη δημιουργία συνθηκών εργασιακής ασφάλειας για τις γυναίκες.

Απαραίτητη είναι επίσης, η αναμόρφωση του συνταξιοδοτικού συστήματος, ώστε παρά τη συχνά κατακερματισμένη εργασιακή ζωή τους, να εξασφαλίζουν συνταξιοδοτικά τους δικαιώματα & την διασφάλιση των θέσεων εργασίας.

Η παροχή υπηρεσιών φροντίδας για παιδιά & ηλικιωμένους συναρτάται θετικά με τη συμμετοχή των γυναικών/μητέρων στην αγορά εργασίας. Επίσης, η αύξηση των αντρικών ωρών εργασίας στο σπίτι, επηρεάζει θετικά τη γυναικεία απασχόληση, μόνο αν συνδυάζεται με επαρκή παροχή φροντίδας για παιδιά.

Η ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ                                                                            

ΠΕΡΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ

 Η εξασφάλιση υψηλών ποσοστών απασχόλησης είναι ο προφανής στόχος κάθε πολιτικής για την κοινωνική ενσωμάτωση & προστασία.

Αιτούμενο είναι η δημιουργία θέσεων εργασίας που να διασφαλίζουν την προσωπική ικανοποίηση & ανάπτυξη κάθε εργαζόμενου, την πρόσβαση σε σεμινάρια & προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης & εκπαίδευσης, ειδικότερα όσων βρίσκονται στον τομέα χαμηλής ειδίκευσης & τη ρύθμισης ευέλικτων μορφών απασχόλησης.

Η ευελιξία έχει συνδεθεί με την απορρύθμιση της αγοράς εργασίας & τη χαλάρωση της κοινωνικής προστασίας. Η μεγάλη πρόκληση για θεωρητικούς & πολιτικούς είναι η δημιουργία μιας αποτελεσματικής πολιτικής απασχόλησης που να συνδυάζει ευελιξία στην αγορά εργασίας & μέτρα κατά του αυξανόμενου κοινωνικού αποκλεισμού & της Νέας Κοινωνικής Τάξης Εργαζόμενων Φτωχών.

Σ’ αυτό, η Ολλανδία ίσως μπορεί να αποτελέσει παράδειγμα, καθώς έδειξε πως ευελιξία & ασφάλεια δύναται να συνδυαστούν. Στην Ολλανδία άνοιξε το δρόμο της απασχόλησης για τη γυναίκα.

Οι μερικά-απασχολούμενοι στην Ολλανδία δεν μειονεκτούν σε βασικά δικαιώματα, όπως: κοινωνική ασφάλιση, κατάρτιση, επίδομα άδειας, επιδόματα για παροχή βοήθειας στα παιδιά, σύνταξη.

Στη Βρετανία η μερική-απασχόληση αντιμετωπίστηκε ως μέσο για τη μείωση του εργατικού κόστους, στην Ολλανδία η ίδια στρατηγική συμβάλει στην οργανωτική ευελιξία των επιχειρήσεων.

ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΓΗΡΑΝΣΗΣ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ.

Το πιο οξύ & άμεσο πρόβλημα που δημιουργεί η γήρανση του πληθυσμού είναι η χρηματοδότηση του κοινωνικού κράτους και ειδικότερα η βιωσιμότητα των συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης. Αιτούμενα σ’ αυτόν τον τομέα που διαπλέκεται μ’ όλα τα’ παραπάνω, είναι η αύξηση της απασχόλησης, η αύξηση της γεννητικότητας & η αναδιάρθρωση των συστημάτων συνταξιοδότησης.

ΠΗΓΕΣ

1.   Γαγανάκης Κ, Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, Εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 1999
2. Δρίτσα Μαργαρ. (επίμ)/ Θέματα οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας της Ευρώπης/ Εκδ. ΕΑΠ/ Πάτρα 2008
3. Ράπτης Κώστας/ Γενική Ιστορία της Ευρώπης κατά τον 19^ο και τον 20^ο αιώνα/ Εκδόσεις ΕΑΠ/ Πάτρα 2000
4. North D. C., Δομή και μεταβολές στην Οικονομική Ιστορία, Εκδ. Κριτική, Α. Αλεξιάδη, Αθήνα 2000