Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΦΕΟΥΔΑΛΙΣΜΟΥ & Η ΑΝΑΔΥΣΗ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ (13ος – 18ος αι.)

 Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΦΕΟΥΔΑΛΙΣΜΟΥ & Η ΑΝΑΔΥΣΗ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ (13ος – 18ος αι.)

 Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΦΕΟΥΔΑΛΙΣΜΟΥ (13ος – 14ος αι.)

 ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ & ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Στις αρχές του 14ου αι. εμφανίζονται σημάδια ύφεσης στην φεουδαλική οικονομία. Η αγροτική παραγωγή μπαίνει σε βαθιά κρίση, με στασιμότητα στην απόδοση και ανεπάρκεια ικανοποίησης των οικονομικών απαιτήσεων της αριστοκρατίας. Η στασιμότητα αποτέλεσε φυσικό επακόλουθο του εκτατικού τρόπου καλλιέργειας, ο οποίος δεν μπορούσε να αυξήσει ικανοποιητικά την παραγωγή του καλλιεργούμενου εδάφους. Επιπλέον, τα επισιτιστικά προβλήματα επιδεινώθηκαν λόγω αύξησης αφενός πληθυσμιακής, αφετέρου του αριθμού των μικρών σε έκταση κλήρων.

Δύο ακόμα παράγοντες της κρίσης υπήρξαν: η έλλειψη παραγωγικών επενδύσεων, τμήματος των κερδών στον τεχνολογικό τομέα, από την πλευρά της αριστοκρατίας. Κύρια όμως λόγω εφαρμογής  «του ιδιαίτερα ανελαστικού πλαισίου εκμετάλλευσης που καθόριζε τις σχέσεις ανάμεσα στην μεγάλη χωροδεσποτεία και τον οικογενειακό αγροτικό κλήρο, τη θεμελιώδη μονάδα της φεουδαρχικής παραγωγής». Στο κοινωνικό επίπεδο, η ένταση ανάμεσα στους φεουδάρχες και τις κοινότητες των χωρικών εκφράστηκε με μια σειρά αγροτικών εξεγέρσεων.

Στον αστικό χώρο, διαδραματίστηκαν επίσης αρκετές εξεγέρσεις σαν συνέπεια της κρίσης. Η σιτοδεία σε συνδυασμό με την επιδημία της Μεγάλης Πανώλης του 14ου αι., οδήγησαν την κρίση σε εφιαλτικά επίπεδα θνησιμότητας.

Οι ιστορικοί της σχολής των  Annales, αναζήτησαν τα αίτια της κρίσης στην έλλειψη ισορροπίας μεταξύ της δημογραφικής ανάπτυξης από τη μια, και της δυνατότητας κάλυψης των αυξημένων διατροφικών αναγκών, λόγω ανεπάρκειας των μεσαιωνικών καλλιεργητικών πρακτικών από την άλλη.Απόρροια του προηγούμενου συνδυασμού ήταν οι διαδοχικές υφέσεις και ανακάμψεις.

Οι μαρξιστές ιστορικοί, δίνουν έμφαση είτε στην πολιτική συνιστώσα της ταξικής πόλωσης και τις συγκρούσεις ανάμεσα σε φεουδάρχες και αγρότες, είτε στην αντίφαση οικονομικών μεγεθών, που προκύπτει μεταξύ της μεγάλης χωροδεσποτείας και του μικρού αγροτικού κλήρου.

Στην κοινωνική διαστρωμάτωση στο εσωτερικό των αγροτικών πληθυσμών, διακρίνουμε μια μειοψηφία λίγων εύπορων οικογενειών που κατείχαν γη εργαλεία και προσωπικό σε βαθμό που μπορούσαν να ανταπεξέλθουν στα βάρη της προσόδου και να αυτοσυντηρηθούν. Την πλειοψηφική ομάδα των μικροκαλλιεργητών που επιβίωναν με μεγάλη δυσκολία.

Επιπλέον η τεχνολογική πρόοδος δεν ήταν τέτοιου μεγέθους, ώστε να καλύψει τις απαιτήσεις για επιπλέον παραγωγή, λόγω της δημογραφικής ανάκαμψης. Επιπρόσθετα, η προώθηση του πλεονάζοντος πληθυσμού σε ανεκμετάλλευτες περιοχές δεν αρκούσε για να λύσει το πρόβλημα.  Έτσι, μειώθηκε ο μέσος οικογενειακός  κλήρος, αυξήθηκε ο αριθμός των μικρών κλήρων και το αγροτικό πλεόνασμα μειώθηκε αισθητά.

Ο προηγούμενος παράγοντας της δημογραφικής ανάπτυξης, δεν αρκεί από μόνος του για να εξηγήσει την κρίση. Η αγροτική οικογένεια δε συνιστούσε αυτόνομη μονάδα, αλλά εντάσσονταν στο πλαίσιο της κοινοτικής οργάνωσης του χωριού. Οι σχέσεις ανάμεσα στις αγροτικές κοινότητες και τους χωροδεσπότες αποτελούν επιπλέον παράγοντα που πρέπει να εξεταστεί. Η στασιμότητα στην παραγωγή επηρεάζονταν κι από απαιτήσεις των αριστοκρατών, καθώς συνέβαλε στην αποστέρηση των αγροτών, ενός ικανοποιητικού χρηματικού αποθέματος, το οποίο θα αποτελούσε εν δυνάμει επενδυτικό κεφάλαιο προς όφελος της περαιτέρω ανάπτυξης της αγροτικής παραγωγής. Ο προσανατολισμός της αριστοκρατίας προς την αλόγιστη κατανάλωση και τον πόλεμο, καθιστούσε αδύνατη την επένδυση για βελτίωση της καλλιεργητικής απόδοσης.

Σαν μέσα αντίστασης στις εκμεταλλευτικές διαθέσεις της αριστοκρατίας, τα αγροτικά στρώματα χρησιμοποιούσαν είτε την παθητική αντίσταση και την δολιοφθορά, είτε ακόμα και τη βία, με αποτέλεσμα την απόσπαση από την πλευρά των κοινοτήτων  κάποιου βαθμού χειραφέτησης και την αναχαίτιση της αυξητικής τάσης της φεουδαλικής προσόδου.(70)

Άλλες Παράμετροι Υπήρξαν

• 14ο αι., μερική αύξηση του μη αγροτικού πληθυσμού, με επιπτώσεις στην αστική ζωή.
• Ανάπτυξη διοικητικού μηχανισμού στην υπηρεσία της αριστοκρατίας και της εκκλησίας.
• Αύξηση του λειτουργικού κόστους της πολιτικής εξουσίας μέσα από τον πομπώδη καταναλωτισμό, ως ένδειξη κοινωνικής υπεροχής.
• Αύξηση του κόστους του πολέμου και στροφή στα τοκογλυφικά δάνεια. (70)

Από τα μέσα του 14ου αι. η πανδημία της βουβωνικής πανώλης θα επηρεάσει την οικονομία

Εξάλλου την τελική έκβαση της αντιπαράθεσης μεταξύ των δύο βασικών στρωμάτων της φεουδαρχικής κοινωνίας θα επηρεάσει ο κατά τόπους συσχετισμός δυνάμεων. Έτσι ενώ στην Αγγλία, η εξέγερση του 1381, οδηγεί στη μείωση της φεουδαλικής προσόδου. Αντίθετα, στην Ανατολική Ευρώπη, η απουσία παραδόσεων αυτονομίας και αυτοδιοίκησης συνάμα με την έλλειψη αγροτικού δυναμικού λόγω της πανώλης, οδήγησε στην επανεμφάνιση της δουλείας.

Σε Αγγλία και Γαλλία παρατηρήθηκε μείωση της προσόδου και μερική βελτίωση της οικονομικής και κοινωνικής θέσεις ορισμένων αγροτικών τμημάτων, κατά τον 14ο αι.

Τον 15ο αι. τερματίζεται η πρώτη κρίση του φεουδαλικού συστήματος και η αριστοκρατία ισχυροποιείται εκ νέου. Οι τρόποι αντιμετώπισης της κρίσης υπήρξαν ποικίλοι από την πλευρά της φεουδαρχίας, όπως: στροφή στην κτηνοτροφία, περίφραξη των ελεύθερων γαιών,συστηματοποίηση της χρήσης του χρήματος στις συναλλαγές με τους αγρότες, πόλεμος.Μακροπρόθεσμα ευνοήθηκε η μοναρχία και ο συγκεντρωτισμός.

Στους μικροκαλλιεργητές μειώθηκε το εισόδημά τους, λόγω μείωσης της τιμής των δημητριακών, παράλληλα με την αύξηση των τιμών του κατασκευαστικού τομέα. Επίσης, απειλήθηκαν από την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας. Έτσι στράφηκαν σε εναλλακτικές καλλιέργειες συντονισμένοι με τον αστικό κατασκευαστικό τομέα. Το γεγονός αυτό όμως τους οδήγησε σε μεγαλύτερη εξάρτηση από την αγορά, για την πώληση της παραγωγής τους και για την αγορά τροφίμων.

Στις αρχές του 15ου αι., ο φεουδαλισμός βγήκε από την κρίση δεχόμενος αλλαγές και ανακατατάξεις. (72)

ΑΝΑΚΑΤΑΤΑΞΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΧΩΡΟ

Στον αστικό χώρο, όπου κατέστη δυνατό, παρατηρήθηκε στροφή στην παραγωγή ειδών πολυτελείας και συνακόλουθη αναβάθμιση των ειδικευμένων τεχνιτών, οι οποίοι συμμετείχαν στις αστικές ολιγαρχίες. Οι συντεχνίες ενισχύθηκαν και αναδείχθηκε ένα κληρονομικό σύστημα διαδοχής.                           

Το εμπόριο εξασθένισε λόγω μείωσης του πληθυσμού και η μαζική υφαντουργική παραγωγή μεταφέρθηκε στην ύπαιθρο. Έτσι αναπτύχθηκε το σύστημα της οικοτεχνίας, μεταξύ 13ου και 14ου αι. Χάρη σ’ αυτό αναπτύχθηκαν σχέσεις μισθωτής εργασίας ανάμεσα σε εμπόρους και άμεσους παραγωγούς. Οι πρώτοι εκτός από προμηθευτές πρώτων υλών και εργαλείων, κατέχουν τα μέσα παραγωγής και ιδιοποιούνται το σύνολο της παραγωγής με προκαθορισμένες τιμές.

Με τη μεταφορά της παραγωγής στην ύπαιθρο δημιουργείται μια νέα αγορά για τα μεσαία στρώματα. Παράλληλα, οι μικροκληρούχοι αποτελούν δεξαμενή φθηνού εργατικού δυναμικού, ενώ οι έμποροι κερδίζουν την αυτονομία τους από τις συντεχνίες

Η αντανάκλαση της κρίσης στις πόλεις που δεν ασχολούνται με την παραγωγή ειδών πολυτελείας επιφέρει: Ολιγοπώληση της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής εξουσίας από λίγους αρχιμαστόρους. Αύξηση της ανεργίας και υποβάθμιση της θέσης των τεχνιτών, με απώλεια της οικονομικής τους ανεξαρτησίας και μετατροπής τους σε μισθωτούς εργαζόμενους.

Σταδιακά αναπτύσσονται τρία στρώματα στο εσωτερικό των πόλεων:

1. 1.      Αριστοκρατία των Πατρικίων
2. 2.      Μεσαία τάξη εμπόρων και εισοδηματιών
3. 3.      Μικρομεσαία τάξη τεχνιτών

ΟΙ ΑΓΡΟΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

Η ΚΡΙΣΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΥΣΤΕΡΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

Τον 14ο και 15ο αι. παρατηρείται αναστροφή του κλίματος οικονομικής, κοινωνικής, πολιτισμικής ανάπτυξης και είσοδο σε περίοδο στασιμότητας, μεταβολών και κρίσης.

Εκδήλωση εξεγέρσεων σε πόλεις και ύπαιθρο.

Η δημογραφική ανάπτυξη επιφέρει διαίρεση του καλλιεργούμενου εδάφους σε μικρούς κλήρους και εμφάνιση στρώματος ημερομίσθιων εργατών που δεν κατέχει γη.

Σε πολλά χωριά, οι αγρότες με υποστατικά, αποτελούν πλέον μειοψηφία.

      Στα χωριά εμφανίζονται 2 κύριες οικονομικές τάξεις:

1. Η μειοψηφία πλούσιων αγροτών.
2. Η πλειοψηφία μικροαγροτών, ημερομίσθιων εργατών και χειρονακτών με χαμηλό βιοτικό επίπεδο.

Από αρχές του 14ου αι. εμφανίζονται συμπτώματα της κρίσης όπως: διαίρεση κτημάτων σε μικρούς κλήρους, μικρές σοδειές, μεγάλες ανατιμήσεις.

Παράγοντες της κρίσης αποτελούν: Η αδυναμία της περαιτέρω επέκτασης καλλιεργούμενων εδαφών,στασιμότητα στην παραγωγική απόδοση, επιδημίες ζώων και φυσικές καταστροφές. Ο συνδυασμός αυτών των παραγόντων επιφέρει το μεγάλο λιμό του 1315-17, αλλά ακόμα βαρύτερες συνέπειες θα έχει η επιδημία Πανώλης το 1347.

Η μεταβολή των κλιματολογικών συνθηκών από τα τέλη του 13ου, συμβάλει σε ακόμα μεγαλύτερη μείωση της παραγωγής, ιδιαίτερα στις περιοχές με μεγάλο υψόμετρο.

Οι αλλαγές στην αγροτική οικονομία έχουν σαν συνέπειες: ερήμωση της υπαίθρου, επέκταση της κτηνοτροφίας και στροφή σε ειδικές καλλιέργειες.

Οι κοσμική και πνευματική χωροδεσποτεία, αυξάνει την πίεση πάνω στους αγρότες για την κάλυψη των χαμένων εσόδων. Επίσης, στρέφεται στην κτηνοτροφία, λόγω απαίτησης λιγότερων εργατικών χεριών

ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΑ:

Η μικρή αριστοκρατία ζημιώθηκε περισσότερο, με αποτέλεσμα την εμφάνιση της «ληστρικής ιπποσύνης» που αντλούσε εισοδήματα από επιθέσεις σε εμπόρους, ληστρικές πολεμικές εκστρατείες. Ωστόσο, κύρια θύματα υπήρξαν οι χωρικοί.

Η μεγάλη αριστοκρατία ζημιώθηκε λιγότερο, λόγω άντλησης εσόδων από τις πόλεις με τη μορφή φόρων και δασμών και μικρότερη εξάρτηση από τους αγροτικούς φόρους. (147)

ΧΩΡΙΚΟΙ:

Αντιμετωπίστηκαν ως ενιαία ομάδα και του επιβλήθηκαν πρόσθετες επιβαρύνσεις και περιορισμοί στα δικαιώματα πάνω στην κοινόχρηστη γη.

Η προσπάθεια ανάσχεσης της μετανάστευσης από τους χωροδεσπότες, επιδείνωσε τη νομική θέση των χωρικών και σε ορισμένες περιοχές, ενίσχυσε προσωρινά τη δουλοπαροικία.

Από τα μέσα του 15ου αι. παρατηρείται οικονομική ανάκαμψη σε Γαλλία και Αγγλία, λόγω τερματισμού του πολέμου και αναδιανομής της γης, η οποία κατέστη δυνατή χάρη στη μεγάλη απώλεια πληθυσμών.

Οι επιπτώσεις της κρίσης στους αγροτικούς πληθυσμούς εμφάνισαν έντονες κατά τόπους διαφορές.

Οι  Μεγάλοι χωρικοί πιέστηκαν περισσότερο, εφόσον οι οικογενειακές επιχειρήσεις επηρεάστηκαν από τις μεταβολές στις τιμές των σιτηρών και των μισθών.

Αρκετοί Μικροί χωρικοί ωφελήθηκαν, λόγω αύξησης των μισθών και απόκτησης καλλιεργήσιμης γης, η οποία είχε ερημώσει.

Τα πλειοψηφικά Μεσαία στρώματα δεν βίωσαν τόση πίεση όση οι μεγάλοι χωρικοί, από την αύξηση των μισθών και τη σύνδεση με την αγορά. Ο κυριότερος παράγοντας πίεσης, αποτέλεσαν οι φεουδαλικές απαιτήσεις, που διέφεραν από τόπο σε τόπο.

Συνολικά οι αγρότες σήκωναν τα βάρη της οικονομίας, χωρίς όμως να αναγνωρίζεται η προσφορά τους. Έτσι αρκετοί επιβίωναν δύσκολα.

Στην Κεντρική και Δυτική Ευρώπη, η νομική θέση των αγροτών ευνοήθηκε και βελτιώθηκαν τα ιδιοκτησιακά τους δικαιώματα.  Συνάμα η δουλοπαροικία παράκμασε.

Στην Ανατολική Ευρώπη αντίθετα, ενισχύθηκαν οι δεσμοί υποτέλειας και επιδεινώθηκε η θέση των χωρικών.

ΠΗΓΕΣ

1. Rosener W., Οι αγρότες στην Ευρώπη, Εκδ. Ελληνικά Γράμματα, μτφρ. Δημητρούκας Ι., Αθήνα 1999
2. Γαγανάκης Κ, Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, Εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 1999
3. Bloch M, Η φεουδαλική κοινωνία. Η διαμόρφωση των σχέσεων εξάρτησης, οι τάξεις και η διακυβέρνηση των ανθρώπων, Εκδ. Κάλβος, μτφρ. Μπάμπης Λυκούδης, Αθήνα 1987