ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΣΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΚΕΨΗ & ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΣΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ

Η περίοδος του Μεσοπολέμου αποτελεί από τις πιο αντιφατικές της ευρωπαϊκής οικονομικής ιστορίας. Δεκαετία του 1910: πόλεμος, καταστροφές, επαναχάραξη των συνόρων. Οι πληγές επουλώθηκαν με ιδιόρρυθμη ανάπτυξη και το εθνικό εισόδημα των εθνικών κρατών το 1913 επιτεύχθηκε το 1924.

Το 1929, η ομαλότητα φτάνει στα όριά της, με τη Γερμανία στο επίκεντρο ραγδαίων κοινωνικοοικονομικών εξελίξεων.

Το εμπόριο συρρικνώθηκε, οι διεθνείς οικονομικές συναλλαγές και ο κανόνας συναλλάγματος χρυσού, θεωρήθηκαν αίτια της κρίσης.

Το 1931 Η Βρετανία εγκαινιάζει τον προστατευτισμό κι ακολουθούν κι άλλες χώρες, ενώ μερικές χρεοκόπησαν.

 ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ Α’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

Η ΕΥΡΩΠΗ ΟΠΩΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΘΗΚΕ ΣΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ, ΜΕΤΑ ΤΗ ΔΙΑΛΥΣΗ 4ων ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΩΝ (ΡΩΣΙΚΗ, ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ, ΑΥΣΤΡΟΟΥΓΓΡΙΚΗ, ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ).

Ο Μεγάλος Πόλεμος επιφέρει απώλεια 20.000.000 ανθρώπων, φυσικού περιβάλλοντος, βιομηχανιών, εγκαταστάσεων και υποδομών.

Η Βρετανία χάνει την ηγεμονική της θέση κι ακόμα δεν υπήρχε ξεκάθαρη υπερδύναμη.

Οι οικονομίες όλων των εμπόλεμων αντιμετωπίζουν τεράστια προβλήματα, λόγω ελλειμμάτων και χρεών. Η αδυναμία συνεννόησης μεγεθύνει το πρόβλημα, με συνέπειες στο εμπόριο και στις διακρατικής σχέσεις.

Ο φιλελευθερισμός υποχωρεί και το κράτος αναλαμβάνει πρωτοβουλίες οικονομικής διαχείρισης και κοινωνικών πολιτικών.

Η Ρώσικη Επανάσταση σταθεροποιείται, στερώντας μια τεράστια αγορά από το καπιταλιστικό στρατόπεδο και δημιουργεί φόβους για παρόμοιες εξελίξεις σε άλλες χώρες. Συνάμα, οι εργάτες της Δύσης βλέπουν στο πρόσωπο της Ε.Σ.Σ.Δ. μια ελκυστική λύση.

Η έκκρυθμη κατάσταση και η οικονομική αναταραχή στρώνουν το δρόμο για το φασισμό σε μια σειρά από χώρες.

 Η «ΘΟΡΥΒΩΔΗΣ» ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 20

Ο Μεσοπόλεμος χαρακτηρίζεται από πολλές οικονομικές καινοτομίες και επαναστάσεις.

Η δεκαετία του 1920 ήταν περίοδος διαρκών καταναλωτικών αγαθών: ψυγεία, κουζίνες, πλυντήρια κ.λ.π., εμφανίστηκαν ως είδη μαζικής κατανάλωσης.

Η Διαφήμιση εξελίσσεται σε επαγγελματικό κλάδο και οι παραγωγικές διαδικασίες εξορθολογίζονται με μεθόδους

ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΗΣ ΦΟΡΝΤ. ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΟΥ ΤΕΗΛΟΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ

Τεηλορισμού και το αίτημα για «αποτελεσματικότητα».

Ο κλάδος των μηχανικών εισέβαλε στο χώρο της οικονομίας, προκαλώντας μείωση του κόστους και των τιμών, σχεδιάζοντας νέα προϊόντα, αξιοποιώντας πλουτοπαραγωγικές τιμές. Ειδικά το αυτοκίνητο, έγινε προσιτό σε ευρύτερο κοινό και δημιούργησε ζήτηση σε υαλουργία, δέρματα, μεταλλουργία, ηλεκτρολογία, βενζίνη, δημιουργώντας νέα επαγγέλματα και θέσεις εργασίας.

Καινοτομίες στη βιομηχανική τεχνολογία, ενώ η γεωργία εκσυγχρονίζονταν με αργότερους ρυθμούς. Τρακτέρ, γεωπονία συμβάλλουν στην παραγωγή, ενώ η κτηνοτροφία έγινε επιστημονική. Όμως η θέση των αγροτών παρέμενε επισφαλής.

Ο Μεσοπόλεμος αποτέλεσε περίοδο αστικοποίησης, με διόγκωση των πόλεων. Νέες κατηγορίες, όπως οι γυναίκες, εισβάλλουν στο εργατικό δυναμικό.

Ο Κινηματογράφος δημιουργεί νέα πρότυπα ψυχαγωγίας & ενημέρωσης.

Παρά τους φόβους και τις προκαταλήψεις κατοχυρώνονται τα εργατικά δικαιώματα και οι Διανοούμενοι τάσσονται υπέρ της δημοκρατικότερης κοινωνίας.

Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ 1929 & ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΥΠΕΡΒΑΣΗΣ ΤΗΣ

ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΤΟΥ 30'

    Τη διετία 1928-29 σημειώνεται έκρηξη τιμών, λόγω αυξημένης ζήτησης για τίτλους. Η αρχή της κρίσης εκδηλώθηκε στις 24 Οκτωβρίου 1929 με πτώση των μετοχών που συνεχίστηκε και τις επόμενες μέρες. Στις 29 Οκτωβρίου 1929, που έμεινε στην ιστορία ως η «Μαύρη Τρίτη», πουλήθηκαν 16.000.000 μετοχές και οι χρηματιστές έκλεισαν το χρηματιστήριο για την αποφυγή μεγαλύτερης καταστροφής των επιχειρήσεων, λόγω της άσχημης ψυχολογίας που επικράτησε. Επιχειρήσεις & τράπεζες χρεοκόπησαν, αποταμιεύσεις & περιουσίες απαξιώθηκαν μέσα σε μια στιγμή. Οι τιμές έπεφταν ραγδαία, ειδικά για τα αγροτικά προϊόντα. Η ανεργία από 3 εκατομ. Την Άνοιξη του 30 εκτοξεύτηκε στα 12 εκατομ. Το Δεκέμβρη του 32. Η κυβέρνηση Hoover αύξησε τους δασμούς κατά 33% και τη φορολογία για να ισοσκελίσει τον προϋπολογισμό. Επίσης, περικόπηκαν δημόσιες δαπάνες κι έγιναν προσπάθειες δημιουργίας θετικού κλίματος για τις επιχειρηματικές δραστηριότητες. Όμως οι πολιτικές αυτές καταδικάστηκαν, εκ των υστέρων ως επιζήμιες, γιατί μείωναν ακόμη περισσότερο τη ζήτηση, παρότι οι φιλελεύθεροι τις επικροτούσαν..

Η Βρετανία επανάφερε το 1923 τον κανόνα χρυσού, απόφαση που ευνοούσε τους χρηματιστηριακούς κύκλους κι εκείνους του Σίτυ του Λονδίνου, αλλά όχι τους Βρετανούς παραγωγούς κι εξαγωγείς. Όλη τη δεκαετία του 1920, υπήρχαν πάνω από 1 εκατομ. Άνεργοι, ενώ οι κοινωνικές δαπάνες αυξάνονταν χωρίς να ισοσκελίζεται ο προϋπολογισμός.

Η κρίση των Η.Π.Α. πέρασε στη Βρετανία ως νομισματική. Το επίπεδο τιμών μειώθηκε, ενώ η ανεργία αυξήθηκε. Η κρίση ρευστότητας της οικονομίας εξελίχθηκε σε κρίση εμπιστοσύνης. Τη λύση της νομισματικής υποτίμησης δεν τολμούσαν να την εφαρμόσουν. Έτσι τα μόνα μέτρα που πάρθηκαν ήταν οι συνεχόμενες μειώσεις των δημόσιων δαπανών, με ταυτόχρονες φορολογικές αυξήσεις.

Στις 21 Σεπτέμβρη 1931, εγκαταλείφθηκε τελικά ο κανόνας χρυσού και η λίρα υποτιμήθηκε de facto 35%. To 1932 θεσπίστηκαν ακόμα ψηλότεροι δασμοί απέναντι σε τρίτες χώρες. Το διεθνές εμπόριο συρρικνώθηκε αλλά βελτιώθηκε η εγχώρια κατάσταση.

Στη Γερμανία επιτάθηκε γενικότερα η οικονομική κρίση, με τους άνεργους να φθάνουν τα 6.000.000 το χειμώνα

ΑΝΕΡΓΟΙ ΣΕ ΟΥΡΑ

 του 1930. Άλλα προβλήματα ήταν η εξάρτηση από ξένα βραχυπρόθεσμα κεφάλαια, η τραπεζική κρίση, οι πολεμικές επανορθώσεις του Μεγάλου Πολέμου. Στις 30 Γενάρη του 1933, ο Χίτλερ πήρε εντολή να σχηματίσει κυβέρνηση και διέλυσε τη βουλή.

Στη Γαλλία, η κρίση αρχικά εκφράστηκε ως απλή ύφεση, λόγω των τεράστιων αποθεμάτων χρυσού. Όμως μειώθηκε το επίπεδο παραγωγικότητας και τα μεγαλύτερα προβλήματα εμφανίστηκαν μετά την εγκατάλειψη του χρυσού κανόνα από τη Βρετανία.

Γενικότερα στην Ευρώπη από 1930-1932, το εμπόριο μειώθηκε από όργιο περιορισμών και εφαρμόστηκε αυστηρός έλεγχος στο συνάλλαγμα. Συνάμα, καθιερώθηκε η de facto ανάμειξη του κράτους στην οικονομία.

Μεγαλύτερη έφεση σε πειραματισμούς και νεωτερικές παρεμβάσεις έγιναν από τις κυβερνήσεις Ρούσβελτ, με το περίφημο New Deal που αποτελούσε σύνθεση πολιτικών μέτρων αντιμετώπισης της κρίσης.

Κάποια από τα προγράμματα που εφαρμόστηκαν ήταν πρωτοποριακά όπως: α) χορήγηση επιδομάτων για δημόσια έργα και συγκράτηση εισοδημάτων, β) Δημόσια έργα σε περιφερειακό επίπεδο, γ) Ειδική κυβερνητική υπηρεσία με αντικείμενο την οικονομική ανάκαμψη. Κάποιες μεταρρυθμίσεις άφησαν εποχή: α) Τραπεζική νομοθεσία που οδήγησε σε ομοσπονδιακή εξασφάλιση των αποθεμάτων των τραπεζών, β) Έλεγχος της δραστηριότητας της χρηματαγοράς, γ) ενεργή υποστήριξη αγροτικού εισοδήματος από την κυβέρνηση, δ) εισαγωγή συστήματος κοινωνικής ασφάλισης και επιδομάτων ανεργίας, ε) δικαίωμα εργατών στο συνδικαλισμό και στην διαπραγμάτευση των μισθών.

Ωστόσο, τ’ αποτελέσματα δεν ήταν τα αναμενόμενα. Τη μέτρια βελτίωση μεταξύ 33-36 διαδέχτηκε η ύφεση 37-38, ενώ στα χρόνια 39-42 ακολούθησε μέτρια άνοδος. Το 1942, λίγο πριν την εμπλοκή των Η.Π.Α. στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η ανεργία ήταν στο 10% και το εισόδημα κάθε Αμερικάνου χαμηλότερο από το 1929.

Ο ΕΠΑΝΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΑΣ ΣΥΝΕΒΑΛΕ ΣΤΗ ΜΕΙΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ, ΑΛΛΑ ΤΟ ΤΙΜΗΜΑ ΘΑ ΑΠΟΔΕΙΚΝΥΟΝΤΑΝ ΒΑΡΥ

   Στη Γερμανία αρχίζουν να εφαρμόζουν προγράμματα «δημιουργίας εργασίας», βάσει προτάσεων συνδικάτων, επιχειρηματιών και επιστημόνων. Αρχικά δρομολογήθηκαν έργα σε δημόσιο επίπεδο. Από το 1937 σημειώνεται στροφή στην Πολεμική Βιομηχανία, ενώ η κυβέρνηση προπαγανδίζει τη θεωρία του «Ευρύτερου Οικονομικού Χώρου». Η ανεργία εξαλείφθηκε από το 1936, αλλά το τίμημα ήταν η δημιουργία μια πολεμικής οικονομίας, που μόνη διέξοδος εκτόνωσης ήταν στη δημιουργία ενός νέου Παγκοσμίου Πολέμου.

Στη Βρετανία, η συντηρητική κυβέρνηση ασκούσε παθητική οικονομική πολιτική. Οι ιδιωτικές επιχειρήσεις ενεργοποιούνταν έντονα στον οικοδομικό τομέα. Όμως υπήρχε έντονος κρατικός έλεγχος στις τιμές, στη διάθεση προϊόντων και στις ποσοστώσεις εισαγωγών και αλλού.

Στη Γαλλία του 1936, ισχυρό λαϊκό μέτωπο του Λ. Μπλούμ. Το πρόγραμμα απορρόφησης ανέργων βασίστηκε σε αύξηση δημοσιών δαπανών, ενώ γίνονταν αυξήσεις στους μισθούς παράλληλα με μείωση των ωρών εργασίας. Το μοντέλο δεν απόδωσε, με αποτέλεσμα την αύξηση του κόστους ζωής και του επιπέδου των τιμών. Σημειώθηκαν απολύσεις και τελικά η παραγωγή συρρικνώθηκε.

«Πείραμα» Σουηδίας: α) επεκτατική πολιτική, μέσω αντικυκλικής δημοσιονομικής δράσης. Δηλαδή, όταν η οικονομία έμπαινε σε καθοδική φάση του οικονομικού κύκλου, με μείωση του προϊόντος και των επενδύσεων, το κράτος επενέβαινε μειώνοντας τη φορολογία και αυξάνοντας τις δαπάνες του προϋπολογισμού, ώστε να διατηρήσει τη ζήτηση σε ψηλά επίπεδα και να τονώσει την οικονομική δραστηριότητα. Η εμπειρία της χώρας ήταν εντυπωσιακή και θεμελίωσε την πορεία της Σουηδίας στην Ευημερία.

 ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ & ΟΙΚΟΝΟΜΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ, ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ & ΤΗΣ ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ.

To 1o μισό του 20ου αι, χαρακτηρίστηκε από τον E. Hobsmbawm «εποχή της καταστροφής”. Ο Μεγάλος Πόλεμος, συνέτριψε νικητές & νικημένους, οδηγώντας τους 1ους στην χρεοκοπία & τους 2ους στα όρια της διάλυσης & στο ξέσπασμα επαναστάσεων. Η «τιμωρός ειρήνη» που επιβλήθηκε από τους νικητές εξαφάνισε ότι είχε απομείνει από την φιλελεύθερη Ευρώπη.

Επιπλέον, τεράστιο κενό εξουσίας δημιουργήθηκε από την κατάρρευση 4 αυτοκρατοριών(Αμψβούργικη, Γερμανική, Οθωμανική & Ρώσικη), ενώ συνάμα πρόβαλε ένα επαναστατικό καθεστώς ως εναλλακτική λύση απέναντι στον καπιταλισμό.

Η επανασχεδίαση του ευρωπαϊκού χάρτη βρήκε & δημιούργησε πολυάριθμα εθνικά κράτη στη βάση της εθνοτικής & γλωσσικής ομοιογένειας, αλλά παράλληλα όξυνε τους εθνικιστικούς ανταγωνισμούς, καθώς εντός των νεοσύστατων κρατών εγκλωβίστηκαν σημαντικές σε όγκο μειονότητες.

Η Γερμανία & η Ρωσία βρέθηκαν προσωρινά απομονωμένες από τα υπόλοιπα κράτη.  

Η διόγκωση των εθνικιστικών εξάρσεων εντός Ευρώπης & η διάθεση μονοπώλησης της παγκόσμιας πρωτοκαθεδρίας από τις νικήτριες του Μεγάλου Πολέμου, σαμποτάρισαν την ήδη εύθραυστη ειρήνη. Η τεράστιας έντασης, παγκόσμια οικονομική κρίση του μεσοπολέμου επέσπευσαν έκαναν ένα 2ο πόλεμο να μοιάζει μονόδρομος. 

  Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ

Τα 4 χρόνια του Μεγάλου Πολέμου είχαν συντρίψει την οικονομική σταθερότητα που διέκρινε την ευρωπαϊκή οικονομία του 19ου αι. Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις απομακρύνθηκαν από την πρακτική ελεύθερης μετατρεψιμότητας των εθνικών τους νομισμάτων και τον διεθνή κανόνα χρυσού, ενώ και στο εμπόριο ακολουθήθηκαν παρόμοιες πρακτικές που περιόριζαν την ελεύθερη διακίνηση αγαθών

Απόρροια του πολέμου, υπήρξε η ενδυνάμωση του συνδικαλισμού και συνακόλουθα η αδυναμία εφαρμογής οποιασδήποτε πολιτικής μισθολογικών περικοπών. Εξάλλου, η εδραίωση της Οκτωβριανής Επανάστασης 

Η ΕΔΡΑΙΩΣΗ ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

επενεργούσε ως ηχηρό κάλεσμα για τους εργάτες της Δύσης, και το ενδεχόμενο επέκτασής της προκαλούσε μόνιμο φόβο για τις άρχουσες τάξεις των δυτικών χωρών.

Η Βρετανία & η Γαλλία, προχώρησαν στη δημιουργία ενός διεθνούς επενδυτικού ομίλου με βάση το τραπεζιτικό κεφάλαιο, ο οποίος είχε στόχο την οικονομική ανασυγκρότηση κρατών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης, που εφεξής θεωρούνταν αδιαχώριστα τμήματα της Ευρωπαϊκής οικονομίας. 

 Το ρόλο του διαμεσολαβητή κατά τη δεκαετία του 20’, μεταξύ των επενδυτικών συμφερόντων και πτωχευμένων χωρών, όπως η Αυστρία η Ουγγαρία, η Ελλάδα, ανέλαβε η Κοινωνία των Εθνών με την συμβολή της για την σταθεροποίηση των προϋπολογισμών και την ώθηση στη δημιουργία Κεντρικών Τραπεζών. 

Ωστόσο, η Βρετανία εγκατέλειψε γρήγορα τις προσπάθειες, αφενός λόγω έλλειψης επενδυτικού ενδιαφέροντος, αφετέρου λόγω των πολιτικών κρατικού παρεμβατισμού που προϋπόθετε το εγχείρημα, κάτι που έρχονταν σε αντίθεση με τις φιλελεύθερες αρχές της χώρας. 

Στις χώρες που δεν γνώρισαν επαναστάσεις & εμφύλιους πολέμους μετά τη λήξη του Μεγάλου Πολέμου, η οικονομική ανάκαμψη ήταν προσωρινή. Η παγκόσμια οικονομική ύφεση της δεκαετίας του 20, οδήγησαν τις κυβερνήσεις να ακολουθήσουν προστατευτικές πολιτικές υπέρ των εθνικών κρατών.

Στην τεράστια μεταπολεμική «ζώνη καταστροφής» (αυτοκρατορική Γερμανία, Ρωσία), στις αρχές της δεκαετίας του 20’, το νομισματικό σύστημα κατάρρευσε θεαματικά. Η κατάρρευση υπήρξε ιδιαίτερα έντονη στη Γερμανία, όπου η αξία του χρήματος εκμηδενίστηκε.

Τα μέτρα αναχαίτισης του υψηλού πληθωρισμού της διετίας 1922-23, δεν επέφεραν τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα ώστε να περισώσουν το εισόδημα εκατομμυρίων Ευρωπαίων, που ειδικά σε χώρες όπως: η Σοβιετική Ένωση, η Ουγγαρία, η Πολωνία, η Αυστρία και λιγότερο στα Βαλκάνια, το εισόδημα των μικρομεσαίων στρωμάτων συρρικνώθηκε σε πρωτοφανή επίπεδα. οι συνθήκες ώστε να αποχτήσουν μαζική απήχηση οι ιδέες του κεντρο-ευρωπαϊκού φασισμού.

Η ύφεση της βορειοαμερικάνικης βιομηχανικής οικονομίας στην περίοδο 1929-31 επεκτάθηκε, έχοντας δραματικές επιπτώσεις στην παγκόσμια οικονομία.

Διαδήλωση ανέργων στο Τορόντο του Οντάριο, στον Καναδά

   Η δραματική μείωση της βιομηχανικής παραγωγής επέφερε υψηλότατη ανεργία: 22-23% στη Βρετανία & στο Βέλγιο, 27% στις Η.Π.Α., 29% στην Αυστρία, 32% στην Δανία, ενώ στη Γερμανία περίπου 44% πέρασαν από τους καταλόγους ανεργίας. Η κατάσταση επιδεινώνονταν ακόμα περισσότερο και από την απουσία ή την δυσλειτουργία των μηχανισμών κοινωνικής ασφάλισης.

Εξαίρεση αποτελούσε μόνο η Βρετανία, όπου ένα ποσοστό 60% του εργατικού δυναμικού καλύπτονταν σε ενδεχόμενο ανεργίας 

Το δεινό δίλημμα που αντιμετώπιζαν τα οικονομικά επιτελεία των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων ήταν μεταξύ της λήψης βραχυπρόθεσμων μέτρων που θα αποδιάρθρωναν την παγκόσμια ελεύθερη αγορά, και της παθητικής στάσης που αναπόφευκτα θα επέφερε κοινωνική εκτροπή. 

Εστία του προβλήματος αποτελούσε η ακαταλληλότητα των κυρίαρχων οικονομικών αντιλήψεων απέναντι στο κυρίαρχο πρόβλημα της ανεργίας και της αναζωογόνησης της παραγωγής. 

Η επαναφορά του διεθνούς χρυσού κανόνα και η δημοσιονομική αυστηρότητα, η οποία τον ακολουθούσε, επέβαλλε αντιπληθωριστικές πολιτικές συμπίεσης τιμών & μισθών με εκρηκτικές συνέπειες: επανασύνδεση χρυσού με την στερλίνα το 1925, χάρη στην πολιτική του υπουργού οικονομικών Winston Churchill, έστρεψε τη χώρα στη στην Γενική Απεργία που συγκλόνισε τη χώρα τον επόμενο χρόνο 

Ωστόσο, η εμπορική συρρίκνωση της τριετίας 1929-1932 κατά 60% αποτέλεσε την αιτία για τηναναχαίτιση του οικονομικού φιλελευθερισμού τόσο από τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις όσο κι από την αμερικάνικη. Η μία μετά την άλλη, οι κυβερνήσεις εγκατέλειπαν το χρυσό κανόνα και στρέφονταν προς την υιοθέτηση πολιτικών προστατευτισμού. Η Βρετανία, ως κατεξοχήν χώρα υποστήριξης του οικονομικού φιλελευθερισμού στην Ευρώπη, από το 1931 αναγκάστηκε να εγκαταλείψει επίσημα το ελεύθερο εμπόριο, υιοθετώντας προστατευτικές πολιτικές στηριζόμενες, αφενός στη βάση της επιβολής δασμών στα εισαγόμενα προϊόντα, κι αφετέρου στην προστασία του εισοδήματος των παραγωγών με επιδοτήσεις & εξαγορές του πλεονάσματος παραγωγής.

Στα τέλη του 30’ αποτελούσε ξεκάθαρη διαπίστωση πως η μαζική ανεργία αναδεικνύονταν σε υπ’ αριθμό ένα κίνδυνο τόσο για τις οικονομίες όσο και για την κοινωνική τάξη. Ο θεσμός του «κράτους πρόνοιας» άρχισε να διαδραματίζει κεφαλαιώδους σημασίας ρόλο για την επίτευξη της εσωτερικής ομαλότητας στις ευρωπαϊκές κοινωνίες.

Παράλληλα, Δυτικοί οικονομολόγοι επισκέπτονταν την Ε.Σ.Σ.Δ, καθώς αποτελούσε τη μοναδική χώρα που είχε μείνει αλώβητη από την κρίση του 29’ αλλά παρουσίαζε και εντυπωσιακούς ρυθμούς ανάπτυξης. Τα σοβιετικά πενταετή «πλάνα» αποτέλεσαν μήτρα για ανάλογους, κεντρικούς οικονομικούς σχεδιασμούς στη Δύση, σε μια εποχή που η διάσταση & η ένταση της κρίσης απειλούσαν το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα με ολοσχερή κατάρρευση.

H παγκόσμια οικονομική κρίση του 29 δύναται να εξηγηθεί μόνο αν λάβουμε υπ’ όψιν την μεγάλη ύφεση που έπληξε τις Η.Π.Α. και ιδιαίτερα το βιομηχανικό κλάδο της. Σαν μεγαλύτερη βιομηχανική δύναμη παγκοσμίως, οι Η.Π.Α., απορροφούσαν από τις μεγαλύτερες εμπορικές χώρες, περίπου το 40% των εισαγωγών τους. Μεταξύ 1929-1932, η πτώση των εισαγωγών έφτασε το επίπεδο του 70%, ενώ ίδια τάση εμφάνισαν και οι αμερικάνικες εξαγωγές, με αποτέλεσμα την συρρίκνωση του παγκόσμιου εμπορίου & των εθνικών οικονομιών των συναλλασσόμενων κρατών.

Στην Ευρώπη η παγκόσμια κρίση είχε τις ρίζες της στην «τιμωρητική» Συνθήκη των Βερσαλλιών» και στις υπέρογκες οικονομικές (πολεμικές) επανορθώσεις που προέβλεπε. Οι επαχθείς όροι των αποζημιώσεων γονάτισαν οικονομικά & κοινωνικά τη Γερμανία, παρά τις προειδοποιήσεις του Βρετανού Κέυνς πως η ευρωπαϊκή ανάπτυξη & σταθερότητα προϋπόθεταν τη γερμανική οικονομική αποκατάσταση, καλλιεργώντας το γερμανικό ρεβανσισμό και στρέφοντας τις ανασφαλείς μικρομεσαίες μάζες προς τον φασισμό. 

Κύριος παράγοντας οικονομικής αστάθειας, αποτέλεσε η ευρωπαϊκή οικονομική εξάρτηση από τα ασταθή, αμερικάνικα επενδυτικά κεφάλαια. Η έλλειψη παρεμβατικής πολιτικής από τη μεριά της αμερικάνικης κυβέρνησης, επέτρεψε αιφνιδιαστικές & μαζικές αποσύρσεις των αμερικάνικων κεφαλαίων με προορισμό πιο κερδοφόρες αγορές, γεγονός που επέδρασε καταστροφικά στις ευρωπαϊκές οικονομίες.

Η μαζική αποδιάρθρωση της ευρωπαϊκής οικονομίας αναζωπύρωσε το κλίμα του οικονομικού εθνικισμού. Απάντηση στην καπιταλιστική κρίση & τη σοβιετική απειλή προβάλει ο «εθνικιστικός καπιταλισμός», όπως εκφράστηκε μέσα από τον ιταλικό φασισμό & τονγερμανικό ναζισμό. 

  ΟΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΣΤΗ ΔΙΝΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ & ΤΗΣ ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ, 1917- 1939

Η Οκτωβριανή Επανάσταση, εμφανίζει για πρώτη ίσως φορά, στην πολιτική συνείδηση εκατομμυρίων εργαζομένων της Δυτικής Ευρώπης τη δυνατότητα μιας συγκροτημένης πρότασης και συνεκτικής λύσης, απέναντι στο πολιτικό-κοινωνικο-οικονομικό σύστημα του καπιταλισμού. 

Σε ολόκληρη σχεδόν την Ευρώπη ξέσπασαν επαναστάσεις, εξεγέρσεις και απεργίες σε σύνδεση με τα  

ΧΑΡΤΗΣ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ 30': ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΕΣ, ΟΛΟΚΛΡΩΤΙΣΜΟΙ, ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ

μπολσεβίκικα αιτήματα για ειρήνη & κοινωνική δικαιοσύνη. 

Ωστόσο, στην Κεντρική & Ανατολική Ευρώπη, τα αγροτικά κινήματα δεν ενίσχυσαν τους μπολσεβίκους , καθώς οι αγρότες εναντιώνονταν στους αστούς και τις κυβερνήσεις τους, ενώ ενδιαφέρονταν περισσότερο για την εξασφάλιση γης. 

Καθεστώτα όπως της Γερμανίας & της Ουγγαρίας αποδείχτηκαν βραχύβια. Ήδη από το 1919 οι προοπτικές εξάπλωσης του μπολσεβικισμού διαφαίνονταν αδύναμες. Η διάσπαση εντός του διεθνούς εργατικού κινήματος με πρωτοβουλία των μπολσεβίκων το 1920, απομάκρυνε από την Τρίτη Διεθνή τα σοσιαλιστικά & εργατικά κόμματα, όπως και τις «ρεφορμιστικές» ηγεσίες τους.

Συνάμα, η αντεπίθεση της άκρας δεξιάς αποτελεί την μεγαλύτερη απειλή για τον φιλελευθερισμό. Τα ακροδεξιά κινήματα εξέφρασαν στο σύνολό τους απέχθεια για τη Γαλλική Επανάσταση & το Διαφωτισμό και κήρυξαν την επιστροφή σε μια μυθική Ευρώπη της τάξης, της οικογένειας και της θρησκείας. 

Ο φασισμός βρήκε μαζική απήχηση ειδικά ανάμεσα στα μικρομεσαία ευρωπαϊκά στρώματα, συμπιεσμένα ανάμεσα σε αστούς & εργάτες, διακατεχόμενα από έντονη ξενοφοβία, και αντιμέτωπα με την απόλυτη κοινωνική & οικονομική υποβάθμιση, λόγω της οικονομικής κατάρρευσης. Εξάλλου, ιδιαίτερα στις λατινογενείς χώρες τα ακροδεξιά κινήματα κέρδισαν σε πολλές περιπτώσεις την συνδρομή της εκκλησίας.

Εξαίρεση, αποτελούν χώρες με ισχυρή φιλελεύθερη παράδοση και κοινοβουλευτικούς θεσμούς, όπως η Γαλλία, η Αγγλία & οι Η.Π.Α.

Η συνταγματική οδός για την άνοδο των φασιστών στην εξουσία μαρτυρά τη συνεργασία της πολιτικής αριστοκρατίας των προπολεμικών καθεστώτων.

Επιπλέον, η καταστροφή των συνδικάτων & η ευρεία στράτευση του εργατικού δυναμικού, εξασφάλισε την υποστήριξη του βιομηχανικού κεφαλαίου προς το ναζιστικό κόμμα. 

ΠΗΓΕΣ

1. AldcroftD – VilleS. επιμ., Η Ευρωπαϊκή Οικονομία 1750-1914, εκδ. Αλεξάνδρεια, μτφρ. Ν. Σταματάκης, Αθήνα 2005
2. Δρίτσα Μαργαρ. (επίμ)/ Θέματα οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας της Ευρώπης/ Εκδ. ΕΑΠ/ Πάτρα 2008