Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ 15Ος -18Ος αι.
ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ. ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ, ΕΚΜΗΧΑΝΙΣΗ & ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΣΤΟ «ΜΑΚΡΥ 16ο αι.» (1.450-1.650)
Από μέσα του 15ου αι. χάρη στην εντεινόμενη ανθρώπινη παρέμβαση αυξήθηκε σημαντικά η απόδοση της γεωργικής παραγωγής, με επακόλουθο την αύξηση του πληθυσμού της Ευρώπης. Ωστόσο, παράγοντες όπως: οι ανεπαρκείς καλλιεργητικές μέθοδοι και η στέρηση λιπάσματος για τη γη από τον περιορισμό της κτηνοτροφίας, κατέδειξαν την ανεπάρκεια της αγροτικής παραγωγής να ακολουθήσει την πληθυσμιακή αύξηση. Απόρροια ήταν η εκτίναξη των τιμών των αγροτικών προϊόντων, η μείωση των ρυθμών ανάπτυξης της παραγωγής, και, τέλος, η στασιμότητα της δεκαετίας του 1.650.
Την ίδια περίοδο, η αγροτική κοινωνία της Ευρώπης γνώρισε βαθιές αλλαγές. Η εμπορευματοποίηση της γης από αστικά κεφάλαια ή από τους πλουσιότερους αγρότες, η συγκέντρωση τεράστιων εκτάσεων στα χέρια των πλουσιότερων, η συρρίκνωση της ισχύος των αγροτικών κοινοτήτων σε συνδυασμό με την «επανάσταση των τιμών» επέφερε εντεινόμενη πόλωση στο εσωτερικό των αγροτικών κοινωνιών, ανάμεσα στα εύπορα στρώματα & την πλειοψηφία των προλεταρίων, ενώ τα μεσαία στρώματα εξαφανίστηκαν.
Τα άφθονα εργατικά χέρια αποτελούσαν φθηνό εργατικό δυναμικό. Έτσι, οι μεγαλογαιοκτήμονες –πλην εξαιρέσεων- προτιμούσαν τις επενδύσεις στην αγορά γης, παρά στις αμφιβόλου αποτελεσματικότητας νέες μεθόδους & τεχνικές αύξησης της παραγωγικότητας.
Οι πλουσιότεροι χωρικοί μιμούνταν τον τρόπο ζωής & την οικονομική συμπεριφορά των αριστοκρατών & των αστών, επενδύοντας σε τοκογλυφικές δραστηριότητες ή ξοδεύοντας ποσά στον πολυτελή τρόπο διαβίωσης. Εξάλλου, η μεγάλη μάζα προλεταρίων λειτουργούσε ανασχετικά για την βελτίωση των μεθόδων & της εξειδίκευσης της παραγωγής σε νέα προσοδοφόρα προϊόντα, λόγω του χαμηλού παραγωγικού κόστους που αντιπροσώπευαν.
Από Β’ μισό του 15ου αι. έως περίπου 1650, η παραγωγή του κατασκευαστικού τομέα σε πόλεις & ύπαιθρο, ακολούθησε επίσης ανοδική πορεία. Πιο χαρακτηριστικά φαίνονταν στο χώρο της υφαντουργίας, αλλά θετικές επιδόσεις παρουσίαζαν επίσης, η μεταλλουργία, τα ορυχεία & τα μεταλλεία και άλλοι κλάδοι.
Η ανάπτυξη του κατασκευαστικού τομέα, ως απάντηση στις απαιτήσεις της αγοράς, άλλαξε το παραδοσιακό αγροτικό τοπίο & αναζωογόνησε τον αστικό αγροτικό τομέα, έπειτα από την καταστροφή που είχε σπείρει η πανώλη τον 14ο αι. Άξιο επισήμανσης είναι πως η ανάπτυξη του κατασκευαστικού τομέα ήταν άνιση & ασυνεχής, με την παρακμή μεγάλων κέντρων & την ανάπτυξη νέων.
Η ανάπτυξη του ευρωπαϊκού κατασκευαστικού τομέα καθορίστηκε σε μεγάλο βαθμό από τις διακυμάνσεις της ζήτησης. Η επέκταση σε εξωευρωπαϊκές περιοχές υπήρξε παράγοντας καίριας σημασίας. Ωστόσο, η διεύρυνση της ευρωπαϊκής αγοράς προς νέους κόσμους εκτός από ενίσχυση, επέφερε και εξάρτηση του ευρωπαϊκού κατασκευαστικού τομέα από τις εξαγωγές προς τις κτήσεις, με αρνητικές επιπτώσεις λόγω δραματικών διακυμάνσεων στη ζήτηση.
Γεγονός αποτελεί πως η αναδυόμενη παγκόσμια οικονομία επηρέασε καθοριστικά την ευρωπαϊκή κατασκευαστική παραγωγή μόνο προς τα τέλη του 17ου & αρχές 18ου αι.
Η ανάπτυξη του ευρωπαϊκού κατασκευαστικού τομέα καθορίστηκε σε μεγάλο βαθμό από εγγενείς παραμέτρους στις ευρωπαϊκές κοινωνίες & οικονομίες. Η πληθυσμιακή αύξηση μεταξύ 1500-1600,, η σημαντική διεύρυνση του κατεξοχήν καταναλωτικού αστικού χώρου, η αύξηση εισοδήματος των ευπορότερων στρωμάτων σε πόλη & ύπαιθρο αποτέλεσαν τις κινητήριες δυνάμεις για την ανάπτυξη. Καίριος υπήρξε και ο ρόλος του κράτους και ιδιαίτερα σε κλάδους σχετικούς με τον πόλεμο.
Η διακίνηση αγαθών & η διάδοση της τεχνογνωσίας επηρεάστηκαν από τους θρησκευτικούς διωγμούς, λόγω μετακίνησης χιλιάδων ανειδίκευτων & ειδικευμένων τεχνιτών, καθώς και μετακίνησης μεγάλων κεφαλαίων. Κύριες ωφελημένες ήταν οι Προτεσταντικές χώρες.
Παράλληλα εμφανίστηκαν νέοι κατασκευαστικοί κλάδοι με στόχο τη μαζική παραγωγή φθηνών προϊόντων, με σημαντικότερο κλάδο
- τυπογραφείο
αυτόν της τυπογραφίας. Η τελευταία επεκτάθηκε πανευρωπαϊκά, παρά την αντίσταση της συντεχνίας των γραφέων και ως τον 16ο αι υπήρχαν τυπογραφεία σε τουλάχιστον 250 πόλεις.
Στον σχετικά νέο τομέα της μεταλλουργίας, το κόστος εξόρυξης μειώθηκε αρκετά, λόγω τεχνολογικών ανακαλύψεων (π.χ. υψικάμινος).
Αντίθετα, στους πιο εδραιωμένους κλάδους, όπως η υφαντουργία, η έμφαση δόθηκε στην κατασκευή νέων προϊόντων, βασισμένων περισσότερο στην υπαρκτή τεχνολογία.
Σημαντική ώθηση του ευρωπαϊκού κατασκευαστικού τομέα συντελέστηκε και λόγω της σημαντικής μείωσης του κόστους συναλλαγών, εξαιτίας της μεγαλύτερης ασφάλειας, των τεχνολογικών καινοτομιών στα μέσα μεταφοράς, της ανάπτυξης εξειδικευμένων εταιρειών για την πραγματοποίηση των συναλλαγών, και της πτώσης των επιτοκίων δανεισμού στα μέσα του 15ου αι.
Στο τέλος του 16ου αι., η ανάπτυξη του ευρωπαϊκού κατασκευαστικού τομέα ανασχέθηκε ή και ανατράπηκε, λόγω της «επανάστασης των τιμών» που μείωσε δραστικά τη ζήτηση.
Η κρίση του 16ου αι. επιφέρει στροφή στην κατασκευή ειδών πολυτελείας. Ωστόσο, και πάλι, ο τομέας παραγωγής ειδών πολυτελείας υπήρξε αρκετά μικρός, ώστε να αντισταθμίσει τη γενικότερη κρίση του κατασκευαστικού χώρου.
Η επιδείνωση της οικονομικής κρίσης έπληξε σφοδρά συγκεκριμένους κλάδους, όπως η υφαντουργία, και περιοχές, όπως η Μεσόγειος.
Παράμετροι που επηρέασαν την ανάπτυξη του κατασκευαστικού τομέα: α) Δημογραφική ανάπτυξη, β) Κρατική πολιτική, γ) μετανάστευση λόγω Μεταρρύθμισης.
Εξαίρεση από την οικονομική κρίση αποτέλεσαν οι περιοχές: Κάτω Χώρες (που θα γίνονταν η μεγαλύτερη βιομηχανική δύναμη της Ευρώπης), η Βόρεια Γαλλία & η Αγγλία.
Στον 16ο αι., άλλες περιοχές της Δύσης εκμηχανίστηκαν ραγδαία και άλλες ήδη εκμηχανισμένες παρήκμασαν.
Κυρίως όμως η κρίση, μεταφέρει το ευρωπαϊκό κέντρο βάρους της Οικονομίας από τη Μεσόγειο στη Β.Δ. Ευρώπη, που θα αναδεικνύονταν σε επίκεντρο της ευρωπαϊκής οικονομίας.
Η κατά βάση αγροτικές ευρωπαϊκές οικονομίες & κοινωνίες επηρέαζαν αναπόφευκτα τη βιομηχανική ανάπτυξη, καταρχήν στον τομέα της κατανάλωσης. Οι διογκωμένες απαιτήσεις των μεγαλογαιοκτημόνων, περιόρισαν την καταναλωτική δύναμη των αγροτών. Η εξέλιξη εκτός από την στροφή στην παραγωγή ειδών πολυτελείας, επέφερε στον υπόλοιπο κατασκευαστικό τομέα στροφή στη μειωμένου κόστους παραγωγή φθηνών αγαθών για μαζική κατανάλωση από τα ασθενέστερα στρώματα.
- ΥΨΙΚΑΜΙΝΟΣ
Επίσης, οι αγροτικές δομές επηρεάζουν την αγορά εργασίας του κατασκευαστικού τομέα, είτε προμηθεύοντας με μεγάλες μάζες υποαπασχολούμενων & άνεργων μεροκαματιάρηδων, είτε αντίθετα, ανακόπτοντας την εισροή εργατικών χεριών, σε περιοχές που κυριαρχούσε το σύστημα της οικογενειακής καλλιέργειας ή η αναβιωμένη δουλεία (Ανατολική Ευρώπη) ενώ οι εμπορικές δομές επενεργούν καταλυτικά στην ανάπτυξή του.
Άλλος παράγοντας εξάρτησης του κατασκευαστικού τομέα αποτέλεσαν οι περβάλλουσες εμπορικές δομές. Σε περιοχές όπου οι εμπορικές κοινότητες είχαν εμπλακεί με το παγκόσμιο εμπόριο, είχαν πρόσβαση στη διεθνή αγορά, σε συνάρτηση με τη μείωση του κόστους συναλλαγών & τις ευνοϊκές χρηματοπιστωτικές συνθήκες, εξασφάλιζαν υψηλά ποσοστά βιωσιμότητας & ανάπτυξης του κατασκευαστικού τομέα.
Εξάλλου, η αποδυνάμωση των συντεχνιών, έλυνε τα χέρια των εμπόρων στην ελεύθερη διαχείριση τόσο της εργατικής δύναμης όσο και προσφερόμενης τεχνολογίας.
Ωστόσο, οι συντεχνίες της πρώιμης νεότερης περιόδου δεν πρέπει να θεωρούνται «αντικαπιταλιστικές» & «εχθροί της βιομηχανικής ανάπτυξης», καθώς με την εκπαίδευση ειδικευμένου προσωπικού & με τους ποιοτικούς ελέγχους της παραγωγής, συνέβαλαν στην εδραίωση εξειδικευμένων τομέων κατασκευής προϊόντων υψηλής ποιότητας.
Η ανάπτυξη ή η υπονόμευση του κατασκευαστικού τομέα επηρεάζονταν κι από το ρόλο των κρατικών αρχών
Η εκμηχάνιση του κατασκευαστικού τομέα παρουσιάζει ανισομέρεια στην πρώιμη νεότερη περίοδο.
Η εκμηχάνιση παρουσιάζει διαφορές, λόγω των αγροτικών δομών, των απαιτήσεων των γαιοκτημόνων κλπ.
Στην Ανατολική Ευρώπη η κυριαρχία των αγροτικών δομών που περιόριζαν τις δυνατότητες κατανάλωσης κατασκευασμένων –κυρίως εισαγόμενων- αγαθών, ανέκοψε την εκμηχάνιση & την ανάπτυξη του κατασκευαστικού τομέα.
Στη Μεσόγειο, οι συνθήκες είχαν αρχικά ευνοήσει την ανάπτυξη του κατασκευαστικού τομέα, αλλά σταδιακά άλλαξαν εις βάρος του. Καίριας σημασίας ήταν οι περιορισμοί στην παροχή εργατικής δύναμης, οι υπέρογκες οικονομικές απαιτήσεις φεουδαρχών & κράτους, και η από- αστικοποίηση των τελών του 16ου αι.
Αντίθετα, στη Δυτική Γερμανική Αυτοκρατορία, στη Γαλλία & στις Νότιες Κάτω Χώρες, η υψηλή παραγωγικότητα της γεωργίας, οι μετριοπαθείς απαιτήσεις των αρχόντων, η ενισχυτική για την εκμηχάνιση κρατική πολιτική και η δημογραφική ανάπτυξη συνέβαλαν στην επέκταση του κατασκευαστικού τομέα, μέχρι να ανακοπεί από την αντιστροφή του κλίματος, λόγω επιβράδυνσης ή στασιμότητας της αγροτικής παραγωγής.
Προϋποθέσεις για ανάπτυξη της εκμηχάνισης έχουν κυρίως: Οι Κάτω Χώρες & η Αγγλία, λόγω: α) Αποδοτική γεωργικής παραγωγής που δημιουργεί αγορά κατασκευασμένων προϊόντων και ευνοεί τη ροή εργατικού δυναμικού, β) Ύπαρξης αναπτυγμένων & επιθετικών εμπορικών τομέων με χαμηλή φορολογία.
Η ανάπτυξη της Αγγλίας βασίστηκε στο εργατικό δυναμικό, ενώ εκείνη της Ολλανδίας στην τεχνολογία. Και στις δύο χώρες, αλλά και στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές περιοχές, η προοπτική της εκμηχάνισης άλλαξε τις παραγωγικές σχέσεις, με αποτέλεσμα την εμφάνιση πλήθους διεκδικήσεων, κυρίως από τους εργαζόμενους.
ΟΙ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ: ΕΜΠΟΡΟΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΕΣ & Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΤΕΧΝΙΤΩΝ.
- ΤΕΧΝΙΤΕΣ-ΦΩΤΟ
Στην πρώιμη νεότερη περίοδο, διάφοροι παράγοντες συντέλεσαν στην απώλεια της αυτονομίας των τεχνιτών ως ανεξάρτητων παραγωγών & στην υπαγωγή τους στο έλεγχο των εμπόρων. Οι βασικοί λόγοι υπήρξαν οι εξής: α) Έλλειψη διαθέσιμων πρώτων υλών, β) υπέρογκος δανεισμός, λόγω μικρότερης τιμής των κατασκευασμένων προϊόντων συγκριτικά με τρόφιμα & πρώτες ύλες, γ) Δυσκολία πρόσβασης στην αγορά, με αποτέλεσμα την χρησιμοποίηση μεσαζόντων εμπόρων, δ) Ανάπτυξη οικοτεχνίας ως ανταγωνιστικού κατασκευαστικού τομέα.
Ο «καπιταλισμός» του 16ου αι., αποτελούσε ακόμα εναλλακτική και όχι κύρια μορφή οικονομικής οργάνωσης, καθώς δεν είχαν ακόμα μετασχηματιστεί δραστικά οι υπάρχουσες οικονομικές δομές.
Φορείς καπιταλιστικών αντιλήψεων αποτελούσαν οι έμποροι, που συνέβαλαν στην συγκεντροποίηση, τον εξορθολογισμό της παραγωγής, την ανάδυση της μισθωτής εργασίας, επένδυση κεφαλαίου στην τεχνολογία, προσανατολισμό στη διεθνή αγορά κλπ.
Ωστόσο, ο καινοφανής οικονομικός & κοινωνικός μετασχηματισμός που συνδέθηκε με την εδραίωση του καπιταλισμού, υπήρξε μια μακροχρόνια, επίπονη & ανομοιογενής διαδικασία.
ΚΡΙΣΗ & ΑΝΑΚΑΜΨΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ: Ο «ΜΑΚΡΥΣ 18ος αι», 1650-1800
Η πόλη του 18ου αι., δημιούργησε μια νέα κουλτούρα & επέβαλλε τον νέο «αστικό» τρόπο ζωής, με μια νέα καταναλωτική συμπεριφορά.
Σταδιακά το καταναλωτικό πρότυπο διαχύθηκε «προς τα κάτω», λόγω της ανάπτυξης κλάδων φθηνών κατασκευαστικών προϊόντων. Καίρια σημασία διαδραμάτισε ο ρόλος της διαφήμισης στον τύπο της εποχής.
Η ολοένα μεγαλύτερη εξάρτηση από την αγορά επιφέρει εντατικοποίηση της εργασίας εντός των οικογενειών. Σημαντικό ρόλο στην υιοθέτηση νέων καταναλωτικών προτύπων των «από κάτω» έπαιξαν οι γυναίκες.
Από το Β’ μισό του 18ου αι. η αγροτική παραγωγή και πάλι δεν μπορούσε να ακολουθήσει τη δημογραφική ανάπτυξη. Αυτή τη φορά όμως, η ύπαρξη μιας παγκόσμιας αγοράς, λόγω αποικιών, απέτρεψε την επανάληψη της κρίσης του 16ου αι.
Η ανάδειξη του καπιταλιστικού τρόπου ζωής βασίστηκε στις δουλοκτητικές κοινωνίες του Νέου Κόσμου. Η απορρόφηση του μεγαλύτερου μέρους των ευρωπαϊκών προϊόντων, συνέβαλλε αποφασιστικά στην εκβιομηχάνιση της Ευρώπης.
Εξάλλου, Ευρώπη, Αφρική & Αμερική ενώθηκαν στα πλαίσια του «τριγωνικού εμπορίου», με σαφή καταμερισμό εργασίας.
Η εκβιομηχάνιση της Ευρώπης βασίστηκε σε ενδοευρωπαϊκά κεφάλαια & στις μερκαντιλιστικές κρατικές πολιτικές.
Ιδιαίτερα η αγγλική μοναρχία ευνόησε την ανάπτυξη του κατασκευαστικού τομέα & ενθάρρυνε την ιδιωτική πρωτοβουλία.
Η πρωτοβιομηχάνιση αντανακλά την ανάπτυξη του κατασκευαστικού τομέα στην ύπαιθρο & επεκτάθηκε λόγω ύπαρξης φθηνού εργατικού δυναμικού σε οικοτεχνική βάση.
Επίσης, αποτέλεσε μεταβατική περίοδο πειραματισμού & νέων τρόπων οργάνωσης της παραγωγής. Παραγωγικές δομές & σχέσεις μετασχηματίστηκαν στο βωμό μεγιστοποίησης του κέρδους.
Το υψηλό κόστος του μηχανολογικού εξοπλισμού οδήγησε σε συγκεντροποίηση της παραγωγής & προώθησε τον έλεγχο των εργαζομένων.
ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΙΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΈΣ ΣΧΕΣΕΙΣ & ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ, 1650-1800 
Από τον 18ο αι, σημειώνεται αύξηση & εντατικοποίηση της έντασης, της κανονικότητας & της διάρκειας της ανθρώπινης εργασίας.
Η οργάνωση & η κουλτούρα της εργασίας τροποποιήθηκε με πρωτοβουλία των επιχειρηματιών. Τα νέα μέτρα που εφαρμόστηκαν στα πρωτοεργοστάσια για ανταγωνισμό & επίβλεψη της παραγωγής αναθέτονταν σε επόπτες. Παράλληλα, προσφέρονταν κίνητρα στους εργαζόμενους.
Οι κύριοι τρόποι πληρωμής ήταν : α) με το κομμάτι, β) με το χρόνο, γ) σε χρήμα ή είδος.
Ο καθορισμός των πληρωμών αποτελούσε συχνά εστία αντιπαράθεσης. Οι τεχνίτες οργανώνονταν σε αδελφότητες & κομπανίες, ενώ σε πολλές περιπτώσεις ο Καλβινισμός αποτέλεσε όχημα διεκδικήσεων.
Αρχιμάστορες & επιχειρηματίες χρησιμοποίησαν τις κατεστημένες «μεγάλες συντεχνίες»
Άλλοι μέθοδοι αντίστασης ήταν η αποχώρηση από τον τόπο εργασίας ή ακόμα κι από την πόλη. Οι εργοδότες αντέδρασαν με τη χρησιμοποίηση απεργοσπαστών & τη δημιουργία ανταγωνιστικών αδελφοτήτων.
Επίσης, χρησιμοποιήθηκε η χρήση γυναικών & παιδιών ως φθηνό εργατικό δυναμικό.
Συντελέστηκε διαχωρισμός αντρικών & γυναικείων ειδικοτήτων. Ο αποκλεισμός των γυναικών αντανακλούσε το μισογυνισμό των κοινωνιών της πρώιμης περιόδου. Τελικά όμως, το γυναικείο εισόδημα αποδείχτηκε απαραίτητο συμπλήρωμα του οικογενειακού προϋπολογισμού.
Σημαντική κοινωνική εξέλιξη αποτέλεσε η μαζική προλεταριοποίηση & η απώλεια της ανεξαρτησίας των εργατών.
Οι εργοδότες με την αρωγή και των κυβερνήσεων κατοχύρωσαν και νομοθετικά τα συμφέροντά τους.
Συνάμα, ποινικοποιήθηκε η φτώχεια & η επαιτεία, που λειτούργησε ενισχυτικά στη νέα κοινωνική & οικονομική οργάνωση.
ΠΗΓΕΣ
- AldcroftD – VilleS. επιμ., Η Ευρωπαϊκή Οικονομία 1750-1914, εκδ. Αλεξάνδρεια, μτφρ. Ν. Σταματάκης, Αθήνα 2005
- Δρίτσα Μαργαρ. (επίμ)/ Θέματα οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας της Ευρώπης/ Εκδ. ΕΑΠ/ Πάτρα 2008
- Γαγανάκης Κ, Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, Εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 1999
- Hobsbaum E./ H εποχή των επαναστάσεων 1789-1848/ σ. 52/ Εκδ. ΜΙΕΤ/ Αθήνα 1992
- North D. C., Δομή και μεταβολές στην Οικονομική Ιστορία, Εκδ. Κριτική, Α. Αλεξιάδη, Αθήνα 2000
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου