ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ κ' ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ απο16ο αι. έως τις παραμονές του Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ κ' ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ απο16ο αι. έως τις παραμονές του Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

         Από τον 16ο έως τον 19ο αι

            Πληθυσμός

   Ραγδαία αύξηση τον 16ο και το δεύτερο μισό του 18ου αι. Η ενδιάμεση περίοδος χαρακτηρίζεται από στασιμότητα ή και μείωση λόγω: α) λιμού και έλλειψη τροφής αποτέλεσμα των καιρικών συνθηκών και της καταστροφής της σοδειάς. Δυσκολεύει την κατάσταση η κερδοσκοπική τάση – αύξηση τιμών των δημητριακών. Η σοβαρότητα των λιμών υποχωρεί τον 18ο , αρχές 19ου αι. όπου οι πιο εξελιγμένοι τρόποι μεταφοράς μπορούσαν να μεταφέρουν τροφή σε περιοχές με έλλειψη. β) αρρώστιες (πανούκλα, τύφος, βλογιά) όπου μόνο με την βελτίωση των υποδομών υγιεινής στις πόλεις καταπολεμήθηκαν, γ) πόλεμοι (Τριακονταετής), δ) Η δομή της οικογένειας και της κοινωνίας λειτούργησε σταθεροποιητικά για τον πληθυσμό, ε) η μετακίνηση των πληθυσμών, εποχική και μόνιμη. Τάση για κατοίκηση στα αστικά κέντρα για εξεύρεση εργασίας, μεταναστεύσεις πληθυσμών με τη βία (Μαυριτανοί στην Ισπανία), εξωτερική μετανάστευση στις αποικίες.

Η πυκνότητα δεν ήταν πάντα συμβατή με τις περιοχές που είχαν γόνιμο έδαφος, αλλά σε περιοχές όπου ήταν ανεπτυγμένη η οικοτεχνία που απασχολούσε μεγάλο αριθμό εργατικού δυναμικού.

Γαλλία: πυκνοκατοικημένες περιοχές: Β. Γαλλία από τη Βρετάνη ως τις Κάτω Χώρες, η περιοχή του Παρισιού, η Αλσατία και η περιφέρεια της Λυών.

Νότιες Κάτω Χώρες: ταχύτερος ρυθμός ανάπτυξης στην Ευρώπη αυτήν την εποχή, έντονη αύξηση στις δυτικές ή ναυτικές επαρχίες, Άμστερνταμ μια από τις μεγαλύτερες ευρωπαϊκές πόλεις. Αντίθετα με τις Β. Κάτω Χώρες Γερμανία: 16ος αι. αύξηση, Τριακονταετής πόλεμος σοβαρή μείωση

Άλπεις: διέθετε φυσική προστασία από τους πολέμους που κατέστρεψαν τη Γερμανία αλλά η πληθυσμιακή ανάπτυξη εμποδίστηκε από την ανεπάρκεια καλλιεργήσιμων εδαφών γι’ αυτό και προμήθευσε στρατιώτες σε ξένους στρατούς.

18ος αι.: εποχή επανεγκατάστασης και ανάπτυξης

Ρωσία, Ιταλία: σημαντική αύξηση, Ιβηρική χερσόνησος: σοβαρή μείωση λόγω μετανάστευσης προς τις αποικίες, πανώλης

Από τον 16ο έως τον 19ο αι.                                                                    

Πόλεις – αστικά κέντρα

Οι αιώνες αυτοί δεν χαρακτηρίζονται από αστική ανάπτυξη. H προβιομηχανική πόλη αποτελούσε πρώτα απ’ όλα τόπο συναλλαγών, και η ζωή της είχε επίκεντρο την αγορά της. Ήταν επίσης κέντρο βιοτεχνικών μονάδων. Το δίκτυο των μικρών εμπορικών πόλεων, παρέμενε όπως ήταν στο τέλος του Μεσαίωνα, ελάχιστα μεγάλωσε. Εκεί ζούσαν λίγοι βιοτέχνες, επαγγελματίες και πολλοί εισοδηματίες που αντλούσαν τα εισοδήματα τους από τους γειτονικούς αγρούς και χωριά. Μια οπισθοδρομική και αμετάβλητη κοινωνία. Πολλές τέτοιες πόλεις επιβίωσαν μέχρι και τον εικοστό αιώνα γιατί δεν υπήρχε μεγάλη οικονομική ανάγκη να ανοικοδομηθούν ή να επεκταθούν. Υπάρχουν οι μικρές, (Γερμανία, ανατ. Ευρώπη, Ρωσία, Πρωσία) οι μεσαίες, οι μεγάλες και οι πολύ μεγάλες εμπορικές πόλεις (Β. Ιταλία)

Εκτεταμένη χρήση του ξύλου, (τα αστικά κέντρα των μεγαλύτερων ηπειρωτικών πόλεων ήταν φτιαγμένα από πέτρα κυρίως στην νότια Ευρώπη λόγω έλλειψης του ξύλου) έλλειψη υποδομών και συστημάτων υγιεινής, (οι περισσότερες πανώλες προέρχονταν από πόλεις), στενοί δρόμοι, μεγάλος αριθμός στάβλων και αμαξοστασίων, υποδοχή μεταναστών. Η σταδιακή αντικατάσταση του ξύλου με λιθοδομές κατέστησε τις πόλεις ασφαλέστερες και πιο υγιεινές. Ορισμένα λιμάνια αναπτύχθηκαν για να καλύψουν εμπορικές ανάγκες (Χάβρη – 16ος αι.). Επίσης «νέες πόλεις» θεωρούνται οι Residenzstade, ημιαστικοί οικισμοί για τα πριγκηπικά ανάκτορα και τα κομψά σχεδιασμένα προάστια τα οποία προσθέτονταν σε μια υφιστάμενη πόλη.

Η πόλη – εμπορικό κέντρο αποτελεί την πλειοψηφία των πόλεων. Οι μεγάλου μεγέθους πόλεις παράλληλα με τον εμπορικό και οικονομικό ρόλο τους αποτελούν έδρες των κυβερνήσεων των νέων κρατών, εκπαιδευτικά και πολιτιστικά κέντρα, διαθέτουν εξειδικευμένους γιατρούς, δικηγόρους, αλλά και έναν σημαντικό αριθμό φτωχών.

Οι μικρότερες αντλούν προμήθειες (τροφή) από την περιφέρεια τους ενώ οι μεγαλύτερες υποχρεούνται να τις εισάγουν από μακριά.

Αν. Ευρώπη και Ρωσία: μικρότερη επέκταση συγκριτικά με τη Δυτική Ευρώπη και χαρακτηρίζονται από ένα προστατευμένο από τείχη παλάτι γύρω από το οποίο επεκτείνεται σε περιορισμένη έκταση μια πυκνοκατοικημένη περιοχή που καταλήγει σε κάποιο προάστιο. (Αγία Πετρούπολη)

        

 Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΙΣ ΠΑΡΑΜΟΝΕΣ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

   

ΝΑΠΟΛΕΟΝΤΕΙΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ

    (μετά τους ναπολεόντειους πολέμους)

          ΠΟΛΕΙΣ

Αύξηση πληθυσμού των μεγάλων πόλεων και ειδικότερα αυτών που ήταν πρωτεύουσες των κρατών τους.

Χαρακτηριστικό της εποχής ο βαθμός αστικοποίησης της Μεγ. Βρετανίας, με το μεγαλύτερο αριθμό αστικών κέντρων, γεγονός που συνδέεται  άμεσα με τον βαθμό εκβιομηχάνισης της χώρας, συγκριτικά με την ηπειρωτική Ευρώπη. Οι πόλεις στο εσωτερικό της  Ευρώπης δεν είχαν ακόμη αναπτυχθεί σε βιομηχανικά κέντρα πράγμα που γίνεται  το δεύτερο μισό του 19ου αι. Η οικιακή βιοτεχνία εξασκούνταν σε μεγάλη κλίμακα. Οι μεταλλοβιομηχανίες ήταν κυρίως αγροτικές και εγκατεστημένες εκεί όπου υπήρχε η κινητήριος δύναμη, τα ποτάμια.

Ιβηρική χερσόνησος: Μαδρίτη, Δυτ. Ευρώπη: Βρυξέλλες, Αμβέρσα, Βερολίνο, Βιέννη, Αμβούργο, Πράγα. Αν. Ευρώπη: δεν υπάρχουν πραγματικά μεγάλες πόλεις.

Η γεωγραφία της αστική ανάπτυξης το πρώτο ήμισυ του 16ου αι. έχει αρκετά κοινά σημεία με τις αρχές του 19ου. Μια τάση που ξεκίνησε πριν από 250 έτη παγιώθηκε και ισχυροποιήθηκε. Εξαφάνιση ή αποδυνάμωση κάποιων αστικών κέντρων και παράλληλα η εμφάνιση ή ενίσχυση κάποιων άλλων.

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΙΣ ΠΑΡΑΜΟΝΕΣ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

(μετά τους ναπολεόντειους πολέμους)

Την περίοδο των ναπολεόντειων πολέμων υπάρχει μείωση. Μετά το τέλος του πολέμου ακολούθησε αύξηση λόγω: σχετικής αύξησης των τροφίμων, εξαφάνισης σημαντικών επιδημιών, εμφάνιση κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών που ευνοούσαν τους γάμους σε νεότερες ηλικίες.

Η κατανομή του πληθυσμού στη Μ. Βρετανία είναι ιδιαίτερα άνιση και δικαιολογείται απο τη συγκέντρωση των οικονομικών δραστηριοτήτων, της εξόρυξης του άνθρακα και της βιομηχανικής ανάπτυξης σε ορισμένες περιοχές.

Στη Γαλλία ο πληθυσμός παραμένει στάσιμος για οικονομικούς και κοινωνικούς λόγους με πυκνότητα στις βόρειες ακτές, Αλσατία, Παρίσι, Λυών.

Ολλανδία, Βέλγιο: σημαντική αύξηση λόγω των νέων βιοτεχνικών δραστηριοτήτων.

Δανία, η πιο πυκνοκατοικημένη από της σκανδιναβικές χώρες, Ρωσία ραγδαία αύξηση, Ισπανία – Πορτογαλία μείωση λόγω Χερσονησιακού πολέμου, Ιταλία αύξηση, Νορβηγία- Σουηδία διασκορπισμένος σε περιοχές με παραγωγικές δραστηριότητες

Οι βασικές προσδιοριστικές παράμετροι της πληθυσμιακής μεταβολής και πυκνότητας στην Ευρώπη είναι: η βελτίωση και αύξηση της παραγωγής, η βελτίωση των συνθηκών υγιεινής, η ανάπτυξη του θεσμού του εργοστασίου και η συγκέντρωση του πληθυσμού, η παράλληλη ανάπτυξη των αστικών κέντρων και η βελτίωση των συγκοινωνιών γεγονός που επιτρέπει τη μεταφορά τροφής από απομακρυσμένες περιοχές, η Φυσική Γεωγραφία σε συνδυασμό με τις κλιματολογικές συνθήκες, άλλες κοινωνικές και πολιτιστικές παράμετροι όπως η φιλοδοξία για κοινωνική άνοδο.

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΟΝ 19ο ΑΙΩΝΑ                            

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ                                                                             

Αλματώδη αύξηση

• Μείωση γεννήσεων εξαιτίας οικονομικών και κοινωνικών λόγων.
• Μείωση της θνησιμότητας. Βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, των συνθηκών υγιεινής και του περιορισμού των λιμών.
• Παρόλο τον περιορισμό των λιμών η ανεπαρκής δίαιτα και διατροφή, (κυρίως στα αστικά κέντρα) παραμένει. Εκεί παρατηρείται ανεπάρκεια ειδών διατροφής (λαχανικά) και συμπτώματα ασθενειών λόγω αυτής της έλλειψης.
• Μετανάστευση. Σημαντικό εσωτερικό μεταναστευτικό ρεύμα από τις αγροτικές περιοχές προς τα αστικά και βιομηχανικά κέντρα. Εποχική μετανάστευση για τη συγκομιδή στο Νέο Κόσμο. Πάντως η υπερπόντια μετανάστευση ήταν πολύ μικρότερης κλίμακας. Το μεγαλύτερο μέρος αφορούσε μικρές αποστάσεις προς την κοντινότερη κωμόπολη ή περιφερειακή πρωτεύουσα. Δεν έφευγαν μονο από άγονα εδάφη προς τις πόλεις αλλά (προς το τέλος του αιώνα) και από περιοχές με εύφορα εδάφη και ανεπτυγμένη γεωργία. Μεγάλο μέρος της ξεκίνησε σαν εποχική μετανάστευση και κατέληξε σε μόνιμη αποξένωση από τον γενέθλιο τόπο. Σε περιπτώσεις που η τιμή ενός αγροτικού προϊόντος μειώνεται παρατηρείται αύξηση της μετανάστευσης. Μετανάστευση Εβραίων από κράτος σε κράτος (φαινόμενο περιορισμένο τότε).

Ανάδειξη κουλτούρας κυρίως μέσω της γλώσσας ειδικά σε περιπτώσεις κρατών με περισσότερες από μια γλώσσες. Τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά αποτελούν συστατικό στοιχείο στη διαμόρφωση οικογενειακής συμπεριφοράς.

Οι αγροτικές περιοχές είτε παραμένουν στάσιμες είτε χάνουν πληθυσμό ενώ οι βιομηχανικές επωφελούνται.

   

  Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΟΝ 19ο ΑΙΩΝΑ

   ΠΟΛΕΙΣ

    Εντατική αύξηση του πληθυσμού των πόλεων.

Τα μεγάλα αστικά, εμπορικά και βιομηχανικά κέντρα αναπτύχθηκαν με γρηγορότερους ρυθμούς από τις πόλεις, των οποίων βασική αιτία ανάπτυξης είναι η εξόρυξη πρώτων υλών. Οι μικρές πόλεις εξασφάλιζαν μόνο χαμηλού επιπέδου λειτουργίες (αγοραστικό κέντρο). Οι μεγαλύτερες εξασφάλιζαν διοικητικές, εμπορικές και κατασκευαστικές λειτουργίες, που υπερέβαιναν κατά πολύ τα τοπικά όρια. Οι πρωτεύουσες των περιφερειών και οι βιομηχανικές πόλεις αναπτύχθηκαν ταχύτατα. Άλλες που απείχαν πολύ απ΄τα ανθρακωρυχεία και τις κύριες οδούς μεταφοράς, αναπτύχθηκαν λίγο ή καθόλου. Μερικές πόλεις αναπτύχθηκαν εκ του μηδενός. Στην αρχή ήταν χωριά, όπως ένα ανθρακωρυχείο, ένα εργοστάσιο ή ια σιδηρουργία προσέλκυσε και άλλους ανθρώπους. Έτσι ανεγέρθηκαν εργατικές κατοικίες ήρθε ο σιδηρόδρομος και ο σταθμός του έγινε ένα είδος επίκεντρου για την άμορφη ανάπτυξη που είχε ξεκινήσει. Στην Αγγλία κάθε βιομηχανική περιοχή είχε τις νέες πόλεις της. Παράλληλα δημιουργείται μια νέα κατηγορία πόλεων, τα θέρετρα,  ως αποτέλεσμα των κακών συνθηκών διαβίωσης στις πόλεις. Δυσανάλογη αύξηση του πληθυσμού των μεγάλων πόλεων, σε σχέση με τις μικρότερες και τον συνολικό πληθυσμό.

Οι βασικές λειτουργίες της πόλης, η γεωργία, η μεταποίηση και οι υπηρεσίες, παραμένουν.

Η πλειοψηφία του πληθυσμού των πόλεων προέρχεται από εσωτερική μετανάστευση.

Η μετανάστευση ενήλικων έχει και σημαντικές επιπτώσεις και στην ηλικιακή  δομή του πληθυσμού, στον βαθμό που οι νεότερες γενιές δεν αντιπροσωπεύονται ανάλογα, ενώ η μεγάλη θνησιμότητα στις πόλεις μειώνει τους αριθμούς των ηλικιωμένων.

Η θνησιμότητα στις πόλεις είναι ιδιαίτερα αυξημένη λόγω συνθηκών υγιεινής και τροφοδοσίας. Μόνο κατά το δεύτερο ήμισυ του 18ου αι. οι ευρωπαϊκές πόλεις άρχισαν να αποκτούν δίκτυο ύδρευσης.

Βασική πηγή ενέργειας στις πόλεις παραμένει ο άνθρακας (μέχρι το 1850). Το Λονδίνο είναι η πρώτη πόλη που υιοθετεί το 1816 τη χρήση γκαζιού για φωτισμό. Μέχρι το 1860 η πλειοψηφία των ευρωπαϊκών αστικών κέντρων κάνουν χρήση γκαζιού. Η ηλεκτρική ενέργεια το αντικαθιστά μετά από 20 χρόνια.

Μεταφορικά μέσα: σημαντική εξέλιξη. Πρώτα λεωφορεία ή τραμ, με κινητήρια δύναμη άλογα. Χρήση των ηλεκτροκίνητων μηχανών και αργότερα του μετρό ως συνέχεια του σιδηροδρόμου. Τέλος μετά το 1900 εμφανίστηκαν μηχανοκίνητα λεωφορεία με μηχανές εσωτερικής καύσης.

Οικιστική συμφόρηση. Οι μικρομεσαίες και εργατικές τάξεις, στις αρχές και στα μέσα του αιώνα συγκεντρώνονται σε σειρές ομοιόμορφων σπιτιών που ενώνονται στις αυλές τους.  Αργότερα εμφανίζονται οι πολυκατοικίες, ως μια ακόμη μορφή χειραφέτησης της εργατικής τάξης. Σε πολλές περιπτώσεις οι πολυκατοικίες είναι προσφορά των εταιρειών που εργάζονται οι κάτοικοι τους. Άσχημες συνθήκες διαβίωσης.

Όξυνση του προβλήματος της μόνιμης ροής τροφίμων στις πόλεις λόγω αύξησης του μεγέθους τους. Ανάπτυξη μόνιμων και εξειδικευμένων αγορών θεσμοθετημένων στο πλαίσιο των πόλεων. Σ’αυτό συνεισφέρει η εξέλιξη των μεταφορών και η δυνατότητα μεταφοράς εμπορευμάτων από μακρινές αποστάσεις. Δημιουργείται έτσι ένα μόνιμο δίκτυο τροφοδοσίας των αστικών κέντρων, που οδηγεί στο πέρας των λιμών και της έλλειψης τροφής στα αστικά κέντρα.

Οι πλέον αστικοποιημένες περιοχές στην Ευρώπη: Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία και Κάτω Χώρες. Στον αντίποδα Βαλκάνια και Ιβηρική Χερσόνησος, ενώ στη μέση είναι η Ρωσία και η Σκανδιναβία.

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΙΣ ΠΑΡΑΜΟΝΕΣ ΤΟΥ Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ                    

Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 30

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ

1913: οι πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές βρίσκονται σε μια νοητή ζώνη που εκτείνεται από τη Μεγάλη Βρετανία μέχρι την ανατολική Γερμανία, περιλαμβάνοντας το σύνολο σχεδόν της Ιταλίας. Η υπόλοιπη Ευρώπη αποτελεί την «περιφέρεια» της. Συγκριτικά με τον χάρτη του προηγούμενου αιώνα ο πυκνός πληθυσμός είχε γίνει ακόμα πυκνότερος, ενώ ο πληθυσμός των αραιοκατοικημένων περιοχών είχε αραιώσει περισσότερο. Η ανάπτυξη της μιας περιοχής προκαλούσε τη μετανάστευση από την άλλη. Η πυκνότητα του πληθυσμού δεν οφείλεται μόνο στη συγκέντρωση του σε βιομηχανοποιημένες περιοχές (λόγω της επάρκειας θέσεων εργασίας, ύπαρξης πρώτων υλών, επάρκεια καταναλωτικών αγαθών). Σε περιοχές όπως η βορειοδυτική Ισπανία και η Σικελία (αγροτική οικονομία) παρατηρείται μεγάλη πληθυσμιακή πυκνότητα που οφειλόταν στην καλλιέργεια μικρών ιδιοκτησιών και προκαλούσε συνθήκες απόλυτης φτώχειας. Εξήγηση: συντηρητισμός χωρικών, ο φόβος νέου περιβάλλοντος, πολιτικοί περιορισμοί, η διαβίωση ανάμεσα σε ανθρώπους άλλου θρησκεύματος αλλά ΚΥΡΙΩΣ η έλλειψη οικονομικών πόρων γιατί η μετεγκατάσταση κόστιζε ακριβά. Σημαντικό χαρακτηριστικό: η απασχόληση και σε άλλους τομείς εκτός του πρωτογενούς. Υπάρχει επίσης μια σχέση ανάμεσα στο βαθμό γεννητικότητας και θνησιμότητας και στην απασχόληση. Αποδεικνύεται ότι στις χώρες με μεγάλη γεννητικότητα και θνησιμότητα (πρωβιομηχανική περίοδος) ο πληθυσμός που απασχολείται στον πρωτογενή τομέα ξεπερνά το 50% του συνόλου.

Οι εξελίξεις που σημειώθηκαν στον πληθυσμό κατά τη διάρκεια του 19ου αι. : Βιομηχανοποίηση και οι επιπτώσεις και αλλαγές που επέφερε στη Γεωγραφία της ανθρώπινης εγκατάστασης. Ο ήδη πυκνός πληθυσμός έγινε ακόμη πυκνότερος, ενώ ο πληθυσμός των αραιοκατοικημένων περιοχών είχε σε πολλές περιπτώσεις αραιώσει περισσότερο. Η ανάπτυξη της μιας περιοχής συνοδεύεται από τη μετανάστευση της άλλης.

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΙΣ ΠΑΡΑΜΟΝΕΣ ΤΟΥ Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ (ΠΟΛΕΙΣ)

Πληθυσμιακή ανάπτυξη των ήδη μεγάλων πόλεων και των λιμανιών της βιομηχανικής περιόδου με σημαντικές πολιτικές, οικονομικές και εμπορικές δραστηριότητες. Αυτές οι πολύ μεγάλες πόλεις εξυπηρετούσαν λειτουργίες: ως πολιτικές πρωτεύουσες, κέντρα δημόσιας διοίκησης, επίκεντρο συγκοινωνιακών δικτύων και βιομηχανιών και πολλές ήταν προσανατολισμένες προς την ελαφρά βιομηχανία και την κατανάλωση. Το 1913 το 43,5% του συνολικού ευρωπαϊκού πληθυσμού χαρακτηρίζεται αστικό και κατοικεί σε περίπου 150 πόλεις με πληθυσμό άνω των 150.000 κατοίκων η κάθε μια. Άνοδος του τομέα της μεταποίησης και των υπηρεσιών. Δημιουργία μητροπολιτικών αστικών κέντρων δηλ. επέκταση των αστικών κέντρων προς την περιφέρεια και τελική απορρόφηση των μικρότερων κέντρων σε κοινή διοικητική δομή (τεράστια πολεοδομικά συγκροτήματα τα οποία σχηματίστηκαν με τη συνένωση συνεχώς αναπτυσσόμενων πόλεων και κωμοπόλεων, χωρίς καθόλου ή με ελάχιστους χώρους πρασίνου ενδιάμεσα.) Συγκριτικά με τις αρχές του 19ου αι.: στις περισσότερες από τις μικρές κωμοπόλεις ο πληθυσμός είχε συγκριτικά αυξηθεί, ενώ η ανάπτυξη εμφανίζεται κυρίως σε εκείνες που ήταν ήδη αρκετά μεγάλες με τα δεδομένα των αρχών του 19ου αι. Η συγκέντρωση του υπερπόντιου εμπορίου σε σχετικά μικρό αριθμό σημαντικών λιμανιών προκάλεσε τον ταχύτατο μετασχηματισμό τους και σε κάποιες περιπτώσεις γίνονται το δεύτερο σε μέγεθος αστικό κέντρο.

ΠΗΓΕΣ

1. Γαγανάκης Κ, Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, Εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 1999
2. Bloch M, Η φεουδαλική κοινωνία. Η διαμόρφωση των σχέσεων εξάρτησης, οι τάξεις και η διακυβέρνηση των ανθρώπων, Εκδ. Κάλβος, μτφρ. Μπάμπης Λυκούδης, Αθήνα 1987

1. Μανδυλαρά Άννα, Η διπλή ζωή της οικονομικής ιστορίας. Θέματα Ευρωπαϊκής Ιστοριογραφίας, Πάτρα, ΕΑΠ, 2008
2. North D. C., Δομή και μεταβολές στην Οικονομική Ιστορία, Εκδ. Κριτική, Α. Αλεξιάδη, Αθήνα 2000
3. Δρίτσα Μαργαρ. (επίμ)/ Θέματα οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας της Ευρώπης/ Εκδ. ΕΑΠ/ Πάτρα 2008
4. Aldcroft D – Ville S. επιμ., Η Ευρωπαϊκή Οικονομία 1750-1914, εκδ. Αλεξάνδρεια, μτφρ. Ν. Σταματάκης, Αθήνα 2005